Historia
Początki historii zamku Brníčko (niem. Hausbrunn, Aussprung) sięgały pierwszej ćwierci XIV wieku, kiedy to majątek po Benedzie z Dubicka, wielkim łowczym króla Przemysła Ottokara II, podzielony został pomiędzy jego potomków. Część północna dóbr została wówczas oderwana i usamodzielniona, a na nowym majątku postanowiono wznieść zamek, stanowiący obronną siedzibę pana i ośrodek administracyjny. Jako pierwsi właściciele Brníčka w źródłach pisanych odnotowani zostali bracia Aleš i Mikeš, wzmiankowani w dokumencie z 1348 roku. Być może to oni przyczynili się do budowy murowanego zamku około 1330 roku, mógł też on powstać z inicjatywy wnuka Benedy, niejakiego Ctibora Moravy z Otaslavic, którego syn Mikuláš Morava pisał się z Brníčka. Sam zamek po raz pierwszy bezpośrednio odnotowany został w 1356 roku.
Pod koniec XIV wieku zamek przejął margrabia morawski Jošt (Jodok), bowiem podczas wojny domowej na Morawach między margrabiami, pan Brníčka wspierał przeciwnika Jodoka, Prokopa. Jodok obdarował zamkiem swego sojusznika Bernarda Hechta ze Slavoňova, przy czym według tradycji zamek służył jako baza dla oddziałów Jodoka, był punktem wyjściowym dla zbrojnych wypraw i miejscem do którego zwożono łupy na najazdów. Mikuláš Morava był co prawda do śmierci prawowitym właścicielem Brníčka, ale zamku już nie odzyskał. Bernard nie miał męskich potomków, obawiał się więc, że w razie śmierci jego majątek przypadnie królowi, a nie dalszej rodzinie. Z tego powodu starał się włączyć do współwłasności synów swojej siostry, panów z Šumvaldu, w zamian za rekompensatę finansową dla córki Markéty. Sytuację prawną komplikował fakt, że ostatnim pełnoprawnym panem Brníčka był zmarły bez potomków Mikuláš Morava, a więc zamkiem rozporządzać mógł król Wacław IV, który powierzył w 1417 roku majątek Smilowi z Kunštátu. Ten odmówił jednak przyjęcia zamku z obawy przed konfliktem z panami z Šumvaldu.
W czasie wojen husyckich właściciele Brníčka byli zwolennikami króla i cesarza Zygmunta Luksemburczyka, gdyż nie przywiesili swych pieczęci na skardze za spalenie na stosie Jana Husa. Zamek stanowił katolicki bastion, być może oblegany przez buntowników, lecz jego właściciele, Hynek i Bohuš, zginęli w walkach w otwartym polu. W 1434 roku przed sądem toczył się proces o prawa do Brníčka pomiędzy Janem z Šumvaldu i Štěpánkiem z Sovinca, synem Markéty, żony Bernarda Hechta. Jednak niedługo później w dokumentach pojawił się nowy właściciel – Jan Tunkl z Drahonova, później pisany także z Brníčka. Przypuszczalnie w posiadanie zamku dostał się on na drodze siłowej, choć w czasie trzydziestu lat rządów nad zamkiem i sąsiednią osadą dał się poznać jako dobry gospodarz. Stał się jednym z najbardziej znaczących feudałów w północnej części Moraw, łącząc rozdrobniony wcześniej majątek w jedną całość.
Po śmierci w 1484 roku Jana Tunkla, zamek przejął jego syn Jan Tunkl młodszy, który w odróżnieniu od ojca, wykorzystując niestabilną wewnętrzną sytuację polityczną kraju, starał się pomnożyć majątek poprzez najazdy, napaści i różnego rodzaju rabunki. W tym też celu prowadził na zamku prace modernizacyjne obwarowań, lecz nie uchroniło to budowli przed zdobyciem i zniszczeniem podczas wojny między królem Jerzym z Podiebradów a Maciejem Korwinem. Około 1469 – 1476 roku Brníčko zostało zdobyte przez zwolenników Macieja Korwina. Mogły to być oddziały śląskie, wojska węgierskie, czy poróżnieni z Janem sąsiedzi. Być może zamek zdobyli panowie ze Zvole, wspomagani przez węgierską niesławną „czarną kompanię” Franca Háje. Po zakończeniu walk prawdopodobnie przeprowadzono jakieś doraźne naprawy, ale ostatecznie już w 1513 roku zamek opisywano jako opuszczony i zniszczony.
Architektura
Zamek został wzniesiony na kulminacji wzgórza, dominującego nad doliną rzeki Loučka, rozciągającą się po stronie północnej i zachodniej. Stosunkowo strome i wysokie stoki zabezpieczały budowlę z trzech stron, jedynie na południowym – wschodzie łagodniej opadały ku wąskiej przełęczy, łączącej zamkowe wzgórze z wyższym górskim masywem. Droga do zamku zapewne wiodła ową przełęczą i południowymi zboczami, gdzie następnie zakręcała ku zachodowi, w stronę leżącej nad rzeką osady Brníčko. Teren ten w średniowieczu mógł być bagnisty lub podmokły, albo pokryty gliniastym podłożem, na co wskazywałaby nazwa zamku i wsi.
Zamek wzniesiono na planie zbliżonym do owalu o wymiarach 41 x 30 metrów. Składał się z obwodu masywnych i wysokich kamiennych murów obronnych o grubości 2-2,5 metrów w przyziemiu, do których wewnętrznej ściany od strony północno – wschodniej przystawiono główny dom mieszkalny. Cechą charakterystyczną zamku były dwa ryzality w południowym i południowo – wschodnim odcinku obwodu, wysunięte przed lico muru obwodowego, pełniące rolę przypór lub obiektów zbliżonych do baszt. Ich konstrukcja była pełna, więc ewentualne elementy obronne w postaci ganków i hurdycji znajdować się mogły jedynie w koronie. Przypuszczalnie basztopodobne ryzality flankowały najstarszą bramę wjazdową na teren dziedzińca.
Główny budynek mieszkalny zamku był piętrowy, choć początkowo mógł nie przewyższać korony muru obwodowego. Posiadał w przyziemiu trzy przykryte płaskimi stropami pomieszczenia o jednotraktowym układzie, a więc formę typową dla wielu średniowiecznych siedzib mieszkalnych. Budynek w planie był lekko załamany, ze względu na dopasowanie do owalnego kształtu muru obwodowego, poprowadzonego licznymi krótkimi, prostymi odcinkami. Przypuszczalnie jego pomieszczenia posiadały tradycyjny podział na gospodarczo – pomocnicze przyziemie i mieszkalno – reprezentacyjne piętro. Później przedłużono go w kierunku południowym i podwyższono o drugie piętro. Być może kolejny budynek lub wieża funkcjonował po zachodniej stronie dziedzińca, natomiast przestrzeń w południowej części zamku musiała być wolna, gdyż najpewniej z tamtej strony wiodła pierwotna brama wjazdowa na dziedziniec.
W późnym okresie średniowiecza rdzeń zamku zabezpieczony został zewnętrznym murem obronnym, choć nie na całym obwodzie, a jedynie od południa, wschodu i północy. Międzymurzem zapewne wiodła droga wjazdowa, znajdująca się pod okiem obrońców na głównym murze i zaczynająca się mostem zwodzonym, przerzuconym ponad fosą o 4,5 metrach głębokości i 18 metrach szerokości. Most był drewniany, lecz osadzony na kamiennych filarach. Za nim droga ostro skręcała w kierunku podzamcza po stronie południowo – wschodniej. Miejsce to być może dodatkowo zabezpieczała wspomniana wieża lub budynek wieżowy w obwodzie głównego muru. Niskie nachylenie stoków wzgórza w najbliższym sąsiedztwie murów i mały obszar rdzenia zamku umożliwiły otoczenie całego założenia również drugą fosą i ziemnym wałem. Niewielkie gospodarcze przedzamcze o wymiarach 37 x 30 metrów, chronione było dodatkowym murem, być może wzmocnionym wieżą. Obwarowania te otaczały całość założenia, ale konstrukcję murowaną mogły mieć jedynie od najbardziej zagrożonej strony czołowej. Tam też powstał najpóźniejszy element obronny w postaci zaoblonego od przodu bastionu.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci słabo zachowanej ruiny. W najlepszym stanie obecnie widoczne są pozostałości głównego budynku mieszkalnego oraz dwa filary w miejscach południowych ryzalitów, czy też baszt. Bardzo dobrze czytelna jest fosa wraz z ziemnym wałem, którym biegła droga z podzamcza do zamku górnego. Na jego odcinku zachował się od strony zewnętrznej dolny fragment zewnętrznego muru obronnego z reliktami przypór. Wstęp na teren ruin jest wolny. W ostatnim czasie przeprowadzono prace konserwatorsko – ratunkowe, połączone z częściowym nadbudowaniem niektórych elementów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Morava, t. II, red. Z.Fiala, Praha 1983.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Vojkovský R., Brníčko. Zřícenina hradu východně od Zábřehu, Hukvaldy-Dobrá 2009.