Historia
Zamek prawdopodobnie wzniesiony został przez Jindřicha z Prostibořa i jego brata Guntera, przybyłych do Czech z Saksonii pod koniec trzeciej ćwierci XIII wieku. Jindřich pierwotnie był lennikiem biskupa ołomunieckiego Brunona z Schauenburku, a następnie aktywnie działał w służbie króla Wacława II, od którego zapewne otrzymał pozwolenie na prowadzenie kolonizacji u brzegów rzeki Tichá Orlice. Wzniesiony przez Jindřicha pod koniec XIII wieku zamek był niewielkim założeniem typu bergfriedowego, rozrośniętym w bliżej nieokreślonym czasie o dwa podzamcza. Jindřich pisał się z Brandýsa od 1289 roku, ale na nową budowlę przeniósł nazwę swej starszej niemieckiej siedziby, utrudniając dokładniejsze rozpoznanie początków zamku. Najpewniej był on już ukończony w 1298 roku, gdy niejaki Sezema de Brandis poręczył długi Vítka ze Švábenic, który mieszkał w nieodległych Českých Heřmanicach.
Na początku XIV wieku okoliczne dobra były własnością Oldřicha z Brandýsa, którego kronikarze oskarżali o liczne rabunki majątku zbraslavskiego klasztoru. W drugiej połowie XIV stulecia zamek został przejęty przez morawski ród panów z Boskovic, którzy władali nim co najmniej do 1423 roku. Wtedy to po raz ostatni wspomniany został w źródłach pisanych jako właściciel Brandýsa Jan z Boskovic. Trzy lata wcześniej Jan dowodził obroną Wyszehradu przed husyckimi buntownikami, jednak Brandýs nad Orlicí działania wojenne najwyraźniej omijały. Od 1429-1431 był on w posiadaniu Smila ze Šternberka, a od połowy XV wieku należał do wybitnej husyckiej, szlacheckiej rodziny Kostków z Postupic. Jeden z jej członków, Jan, w 1483 roku potwierdził przywileje miasta Brandýs, co było jednocześnie pierwszą bezpośrednią informacją źródłową o zamku.
W 1506 roku Brandýs nad Orlicí kupił magnat Vilém z Pernštejna, który włączył go do swego rozległego dominium. Jako iż Vilém był posiadaczem wielu warowni i rezydencji, Brandýs stracił funkcję mieszkalną i częściowo został rozebrany. W 1544 roku zrujnowaną budowlę Jan IV z Pernštejna sprzedał Bohušowi Kostce z Postupic, który w 1547 roku został ukarany za udział w antyhabsburskim spisku konfiskatą majątku. W drodze wyjątku pozostawiono mu obciążony lennymi powinnościami Brandýs. Bohuš zaczął przeprowadzać remonty, lecz wkrótce po 1553 roku na terenie podzamcza wzniósł nowy renesansowy pałac i opuścił zamek. Ostatnimi jego właścicielami od 1588 roku byli panowie z Žerotína. W 1632 roku wspomniano o zamku jako o opuszczonej ruinie.
Architektura
Zamek wzniesiono na cyplu wydłużonego na osi wschód – zachód wzgórza, opadającego skalistymi południowymi skarpami ku brzegom rzeki Tichá Orlice. Po stronie północnej zbocza były wysokie, ale dużo łagodniejsze, obniżające się do wąskiej doliny strumienia zmierzającego ku rzece. Na zachodzie stoki cypla opadały stopniowo ku małej kotlinie, w której nad brzegiem rzeki rozwinęła się podzamkowa osada Brandýs. Na wschodzie natomiast cypel łączył się wąską szyją z wyższymi partiami wzgórza i płaskowyżu. Kształt wzniesienia dostosowano do formy dwóch podzamczy i zamku górnego, porozdzielanych system trzech poprzecznych przekopów.
Pierwsze, wschodnie podzamcze miało z grubsza czworoboczną formę i wewnątrz kamiennych murów obwodowych zapewne posiadało drewnianą zabudowę gospodarczą. Na jego dziedzińcu funkcjonował prostokątny w planie budynek. Drugie podzamcze otaczał zewnętrzny mur parchamu oraz masywny mur tarczowy o zaoblonych narożach, skierowany w stronę wjazdu, czyli w kierunku pierwszego podzamcza. Jego budowa prawdopodobnie związana była z okresem wojen husyckich lub latami 50 i 60-tymi XV wieku, kiedy to wzrosło zagrożenie użycia dział oblężniczych. Jego utworzenie miało z pewnością chronić zabudowę zamku górnego i drugiego podzamcza przed ostrzałem z wyżej położonego terenu na wschodnim przedpolu. Za murem tarczowym, podobnie jak na dziedzińcu pierwszego podzamcza, stał prostokątny w planie budynek.
Droga dojazdowa do zamku górnego prawdopodobnie wiodła północną stroną drugiego podzamcza, poprzez tamtejsze międzymurze, pokonując następnie przekop i wchodząc w parcham otaczający rdzeń zamku, który miał owalną formę. W jego wschodniej części prawdopodobnie stał cylindryczny bergfried, ochraniający drogę dojazdową, a po przeciwnej, zachodniej stronie nieduży, podpiwniczony budynek mieszkalny. Górne kondygnacje budynku ogrzewane były gorącym powietrzem z pieców konwekcyjnych umieszczonych w piwnicy, za pomocą systemu przewodów przebitych przez sklepienia. W części południowo – wschodniej w obszarze międzymurza znajdowała się czworoboczna budowla o dość cienkich murach, być może związana z okresem XVI-wiecznej rozbudowy.
Stan obecny
Zamek przetrwał w postaci bardzo słabo zachowanej ruiny. Jego relikty były w ostatnich latach przedmiotem badań i prac konserwacyjnych, w wyniku których zabezpieczono i lekko odtworzono zachowane mury oraz odkopano piwnice. Na zamku górnym od strony zachodniej i południowej zachowały się pozostałości budynków mieszkalnych, włącznie ze szczelinowymi oknami w murze obwodowym. Obecnie udostępnione są trzy ich piwnice po południowo – zachodniej stronie, podczas gdy pozostałe są jeszcze zakopane. Na południowym zboczu wyróżnia się dość wysoki fragment muru parchamu, natomiast na wewnętrznym podzamczu relikty masywnego muru tarczowego. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Cejpová M., Pozůstatky teplovzdušného vytápěcího systému na hradě Brandýs, okr. Ústí nad Orlicí, „Archæologia historica”, roč. 30/2005.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.