Historia
Kościół św. Jakuba Starszego w Boskovicach zbudowany został w drugiej połowie XIV wieku, po ugruntowaniu niewiele wcześniejszej lokacji miasta, dla którego pełnił funkcje parafialne. Choć wzmianki o nim w źródłach pisanych pojawiały się już w XIV wieku, to pierwsza bezsporna informacja odnotowana została dopiero w 1415 roku, kiedy to Boček z Kunštátu, zasiadający wówczas na zamku w Boskovicach, odmówił Vankowi Černohorskiemu z Boskovic „ius praesentandi”.
Niszczące pożary z XV wieku spowodowały, że podjęto decyzję o gruntownej przebudowie kościoła w stylistyce późnogotyckiej. Prace te rozpoczęto najpewniej w dobie gdy Boskovice dzierżył Václav młodszy z Boskovic, około 1465-1482 roku. W chwili jego śmierci ukończone były mury obwodowe kościoła, a prezbiterium zadaszone i gotowe do pełnienia funkcji sakralnych. W latach 1491-1523 mieszczanie przekazali na kościół liczne donacje. Wielkim dobrodziejem świątyni był również ówczesny właściciel dóbr boskovickich, Ladislav z Boskovic, jeden z najbardziej wykształconych arystokratów swoich czasów, właściciel zamku w Boskovicach, a także fundator kościoła w Chornicach oraz ratusza i zamku w mieście Moravské Třebové. Dzięki temu do lat 30-tych XVI wieku ukończono budowę unawowego kościoła, w 1527 roku osadzono w nawie głównej portal zachodni, a cztery lata później mieszczanie podpisali umowę z mistrzem ciesielskim, niejakim Mikulášem, w sprawie założenia więźby dachowej na kościelnej wieży.
Dopiero w okresie nowożytnym, w latach 1670-1679 w korpusie nawowym i prezbiterium kościoła założono sklepienia. Nieco wcześniej, między 1600 a 1602 rokiem podwyższona została wieża. W 1839 roku dobudowano nową zakrystię, a następnie wzniesiono oratorium i dwie kaplice. W latach 1845-1847 kościół został zmodyfikowany w stylu romantycznego gotyku, kiedy to przedłużono korpus w kierunku zachodnim. Prace remontowe kościoła prowadzono w 1910 i 1972 roku.
Architektura
Późnogotycki kościół św. Jakuba z drugiej połowy XV wieku uzyskał formę budowli trójnawowej i trójprzęsłowej, z halowym korpusem na rzucie zbliżonym do kwadratu oraz z prezbiterium o wysokości i szerokości zbliżonej do nawy głównej. Od strony wschodniej prezbiterium zamknięto wielobocznie, na rzucie pięciu boków ośmioboku. Od strony północnej, na styku prezbiterium i nawy wzniesiono czworoboczną, dwuprzęsłową zakrystię, nietypowo z dłuższą osią poprzeczną do osi kościoła. Elewacje zewnętrzne korpusu nawowego i prezbiterium zostały wzmocnione uskokowymi, wysokimi, prawie sięgającymi gzymsu okapowego przyporami, pomiędzy którymi umieszczono duże, ostrołucznie zamknięte okna z trójdzielnymi maswerkami. Elewacja północna pierwotnie prawdopodobnie pozbawiona była okien, natomiast od zachodu na osi znajdować się mógł jedynie okulus. Ta stosunkowo niewielka liczba otworów wynikała prawdopodobnie z odsłoniętego położenia kościoła w zachodniej części miasta, gdzie jego mury stanowiły niejako tarczę przed ewentualnym ostrzałem. Cała budowla silnie nawiązywała do klasztornych kościołów franciszkańskich, zwłaszcza do ołumunieckiej świątyni tego zakonu.
Na przełomie XV i XVI wieku do południowej ściany nawy bocznej dostawiono kruchtę i kaplicę, wzniesione na wysokości zachodniego i środkowego przęsła. Następnie około końca pierwszej i początku drugiej ćwierci XVI wieku przebudowana została zakrystia, podwyższona do formy wieży, której górne kondygnacje dostępne były za pomocą spiralnej klatki schodowej, osadzonej w grubości muru narożnika południowo – wschodniego. Na pierwszym piętrze wieży w ścianie południowej znajdować się mogło przejście do pomieszczenia pełniącego rolę schowka na cenne przedmioty lub ważne dokumenty, istotne ze względu na brak w Boskovicach miejskich murów obronnych. Zostało ono zamurowane jeszcze w okresie średniowiecza. Kolejne przejście, na czwartej kondygnacji wieży, łączyło się krytym gankiem z poddaszem prezbiterium.
Do wnętrza kościoła w średniowieczu prowadziły trzy portale: północny i południowy w przęsłach środkowych naw bocznych oraz zachodni na osi nawy głównej. Wszystkie otrzymały bogato profilowane obramienia od strony frontowej, wychodzące z wielokątnego cokołu ze ściętym wierzchołkiem, z laskowaniem przecinającym się w archiwolcie i po bokach. Portal południowy dodatkowo wzbogacono po bokach dwoma męskimi półpostaciami trzymającymi tarcze herbowe. Został on umieszczony we wnętrzu kruchty, wyróżniającej się dekoracją na tle reszty kościoła, podpartej od zewnątrz dwoma przyporami, które cofnięto do wnętrza, tak że uzyskały krótkie czoło na planie trójkąta. Portale boskovickiego kościoła wykazywały silne powiązanie ze środowiskiem brneńskim, a mianowicie z tamtejszym kościołem św. Jakuba, podobnie jak przypory, stanowiące uproszczoną wersję podpór z zachodniej części kościoła św. Jakuba.
Wewnątrz kościoła korpus na nawy podzieliły dwie pary smukłych, profilowanych filarów. Prawdopodobnie planowano założyć w nim i w prezbiterium sieciowe sklepienie, ale zamiarów tych w średniowieczu nie udało się zrealizować. Sklepieniem sieciowym typu parlerowskiego przykryto natomiast południową kruchtę, w której żebra uzyskały profil klinowy z podwójnymi bruzdami po bokach. Nad kruchtą fundator umieścił emporę patronacką, także przykrytą sieciowym sklepieniem żebrowym, ale w sposób bardziej rozbudowany niż przestrzeń na parterze. Mianowicie z profilowanych konsol w kształcie piramid, których krawędzie ozdobiono przecinającymi się obłymi wałkami, wypuszczono klinowe żebra z rozwidlonymi końcami. Sklepieniem krzyżowo – żebrowym zwieńczono zakrystię w przyziemiu wieży, gdzie żebra o subtelnym profilu gruszkowym opuszczono bez użycia konsol niemal do posadzki. Utworzyły one dwa kwadratowe przęsła, nie rozdzielone żebrem jarzmowym.
Stan obecny
Kościół zachował późnogotyckie mury obwodowe, ale jego korpus od północy i zachodu, a prezbiterium od południa, przysłonięte zostały nowożytnymi aneksami, na zachodzie tworzącymi całkowicie nową fasadę. Co więcej silnie przekształcona została wieża, wzmocniona od północy masywnymi przyporami. Jej dwie najwyższe kondygnacje są nowożytne, z początku XVII wieku. Wnętrze kościoła posiada dziś częściowo wystrój nowożytny (sklepienia), ale warto zwrócić uwagę na filary międzynawowe, portal południowy z herbami Ladislava z Boskovic i jego żony oraz sieciowe sklepienie kruchty. Maswerki okienne kościoła zostały odnowione lub wymienione w XIX stuleciu. Nie zachowało się ostrołuczne okno we wschodniej ścianie nawy południowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Flídr A., Boskovice, farní kostel sv. Jakuba [w:] Šlechtický rod pánů z Boskovic, red. P.Vítámvás, Boskovice 2020.
Flídr A., Sakrální architektura v Boskovicích [w:] Boskovice 1222–2022, Boskovice 2022.
Umělecké památky Moravy a Slezska A/I, red. B.Samek, t. I, Praha 1994.