Historia
Zamek został wzniesiony około połowy XIII wieku przez Ratmíra ze Skviřína. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1263 roku, kiedy to mieszkali na nim Ratmír, burgrabia na pobliskim zamku Přimda, oraz jego brat Bohuslav. Został założony tuż przy skrzyżowaniu dwóch szlaków, z których jeden, śródlądowy, łączył Tachov z Domažlicami, a drugi prowadził z Pilzna do Sulzbach i Norymbergi. Jak sugeruje nazwa zamku, powstał on na terenach o pierwotnie dużym zalesieniu.
W XIV wieku zamek przechodził przez ręce kolejnych przedstawicieli rodu założyciela warowni, panów ze Švamberka. W latach 60-tych XIV wieku, za Bohuslava ze Švamberka, konsekrowano na zamku kaplicę św. Wawrzyńca. Od 1401 roku właścicielem zamku był Jan ze Švamberka, również właściciel oddanego w zastaw królewskiego miasta Tachov. W kolejnych latach wdał się on w spór z królem Wacławem IV i w 1410 roku został uwięziony, a następnie ścięty w Pradze. Po jego śmierci majątek przeszedł na synów jego brata Bohuslava, z których starszy Bohuslav III z Švamberka w 1421 roku został pojmany przez husytów na rodowym zamku Krasíkov (Švamberk). Po roku niewoli przeszedł na ich stronę i stał się nawet jednym z husyckich głównodowodzących. Zginął w 1425 roku podczas oblężenia austriackiego miasta Retz. Bor zarządzany był wówczas przez młodszego brata, hejtmana Pilzna, Hynka Krušinę ze Švamberka, który w 1430 roku został na Borze oblężony przez husytów. Zamek przetrzymał oblężenie, a Hynek Krušina aż do swojej śmierci (po 1454 roku) był zwolennikiem strony katolickiej. Informacja z 1454 roku wspomina Bor jako warownię opuszczoną, nie wiadomo jednak czy z powodu zniszczenia w trakcie walk.
Zmiana sytuacji zamku nastąpiła dopiero na początku XVI wieku, gdy po rodzinnym podziale majątku przeszedł on na Jana ze Švamberka. W 1506 roku Jan był wieziony przez Jindřicha z Gutštejna do Górnego Palatynatu jako zakładnik, poręczający za brata Jindřicha, Jana z Gutštejna, który miał zostać skazany przez sąd ziemski za podpalenie. Spór rozstrzygnięto, a następnego roku Jan ze Švamberka został spłacony i zwolniony. Mieszkał w swoim majątku w Borze aż do śmierci w 1533 roku, gdzie założył miejscową gałąź rodu Švamberków. Zainicjował również późnogotycką przebudowę zrujnowanego zamku. Synowie Jana, Bartoloměj i Jan Erazim kontynuowali renesansowe już prace nad zamkiem w drugiej połowie XVI wieku, co doprowadziło do utraty jego obronnej funkcji, na rzecz wygodnej mieszkalnej rezydencji.
Panowanie Švamberków nad Borem zakończyło się w 1650 roku, kiedy to majątek sprzedano Zygmuntowi Friedrichowi Götzen. On i jego potomkowie dzierżyli Bor do pierwszej połowy XVIII wieku, odsprzedając w 1720 roku rodzinie Löwenstein. Jeden z jej członków, Karel Tomáš Ludvík Löwenstein, na początku XIX stulecia niestety dokonał gruntownej neogotyckiej renowacji zamku. W 1945 rezydencja uległa nacjonalizacji.
Architektura
Bor należał do tzw. zamków wodnych, dość rzadkich na terenie Królestwa Czeskiego, a więc położonych na relatywnie płaskim terenie i zabezpieczonym barierą wodną. Pierwotnie zorientowany był na wschód, gdzie potężna okrągła wieża o średnicy 9,6 metra i grubości murów 3,5 metra została włączona w obwód owalnych murów obronnych. Wieża ochraniała położoną w jej pobliżu wschodnią bramę wjazdową do zamku. Jednak kiedy pod koniec XIII wieku na skrzyżowaniu dróg na północ od zamku uformowało się podzamcze, bramę przeniesiono do kurtyny północnej. Była ona poprzedzona nawodnioną fosą i niższym murem zewnętrznego obwodu (parchamowym).
Wejście do wieży wiodło przez zwieńczony półkoliście portal, jak zwykle osadzony po stronie przeciwnej do wjazdu do zamku i połączony drewnianym pomostem z chodnikiem obronnym w koronie sąsiedniego muru. Portal prowadził na pierwsze piętro, sklepione na początku XVI wieku ceglaną kopułą. Pierwotnie kondygnacje wieży rozdzielały płaskie, drewniane stropy. Z nich najniższą i najwęższą zajmować musiał ciemny i chłodny skład albo więzienie. Najwyższa, zwieńczona blankowanym przedpiersiem kondygnacja stanowiła platformę obronną.
W narożniku południowo – zachodnim zamku usytuowana była najstarsza zabudowa mieszkalna, być może także o charakterze wieżowym. Pozostałe dwa skrzydła przystawione były do muru zachodniego i narożnika północno – zachodniego. Rozbudowa późnogotycka dodała zabudowę mieszkalną przy kurtynie południowej oraz powiększyła skrzydło północno – zachodnie. W okresie tym bergfried został zwieńczony strzelistym hełmem oraz wydatnymi machikułami. Po stronie południowej stanęła, początkowo wolnostojąca, czworoboczna budowla o dość cienkich murach. W toku dalszej rozbudowy dodano do niej ściany południowe, a przed obwód murów wysunięto poligonalnie zakończone prezbiterium kaplicy, która znalazła się we wnętrzu owego budynku. W okresie późnogotyckim wzniesiono również czworoboczny budynek bramny po stronie północnej, którego wielkość wyznacza zasięg pierwotnego międzymurza. Na jego teren wiodły z przejazdu bramnego niewielkie portale.
Stan obecny
Chociaż wczesnogotycki zamek został zachowany w pierwotnym układzie, został jednak bardzo znacząco przekształcony. Nawet późnogotyckie przebudowy z XVI wieku zostały przyćmione zmianami z dwóch kolejnych stuleci i pseudogotycką przebudową, która ujednoliciła praktycznie całe założenie. Na tym tle wyróżnia się jedynie zachowana XIII-wieczna masywna wieża, obecnie pokryta tynkami i zwieńczona późnogotyckim hełmem oraz machikułami. Mur obronny przetrwał tylko we fragmencie południowym przy wieży oraz po stronie północnej, ukryty wewnątrz nowożytnej zabudowy. W zachodniej części znajdują się ściany obwodowe pierwotnej zabudowy z całkowicie zmienionymi wnętrzami i elewacjami. Obecnie zamek jest własnością miasta, które udostępnia go odpłatnie zwiedzającym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.