Historia
Pierwotny romański kościół w Blatná zbudowany został w ostatniej ćwierci XIII wieku lub według alternatywnego datowania w drugiej ćwierci tegoż stulecia. W drugiej połowie XIV wieku pojawiła się pierwsza pisemna wzmianka o miejscowej parafii. Jej proboszczem był niejaki Václav, po którego śmierci funkcję tą zajął w 1374 roku Oldřich z Senomat. Nie piastował urzędu przez długi czas, zmarł bowiem w tym samym roku, i został zastąpiony przez Michaela z Hrádku. Następnie do 1386 roku plebanem był Jakeš, a po nim kilkudziesięciu innych duchownych. Był to okres gdy Blatná zaczęła się rozrastać do formy sporego miasta, poszerzonego o sąsiednie wsie. Dlatego skromna późnoromańska świątynia przestała wówczas wystarczać i musiała pod konic XIV lub na początku XV wieku zostać rozbudowana. Prawdopodobnie ze względu na oszczędności finansowe (parafia w Blatná należała do średniozamożnych) i dobry stan starej budowli, jej część lub nawet całość włączona została do gotyckiej konstrukcji jako zakrystia.
Na początku XV wieku wyniknął spór między proboszczem Janem a ówczesnym zarządcą i właścicielem zamku, Janem z Rožmitálu, który był jednocześnie patronem budowli sakralnej. Pleban odmówił wówczas sfinansowania trzeciego duchownego, który miał zajmować się miejscową szkołą parafialną. Spór zakończył się w 1412 roku porozumieniem, zgodnie z którym dodatkowy zarządca miał być utrzymywany na koszt właściciela zamku i miejscowych parafian.
W latach około 1490 – 1515 kościół został ponownie przebudowany, tym razem w stylu późnogotyckim, z inicjatywy rodu Lvów z Rožmitálu: Jaroslava Lva i jego syna Zdeňka. Prace budowlane przebiegały w dwóch fazach. Wpierw pod koniec XV wieku wzniesiono nowe prezbiterium, które przykryto sklepieniem sieciowym i wyposażono w północną emporę. Następnie, na początku XVI wieku, przystąpiono do gruntownej przebudowy wzmocnionego przyporami korpusu nawowego kościoła. Pod koniec prac, w czasie gdy korpus kościoła otrzymywał sklepienia, wzniesiono także położoną obok kaplicę św. Michała. W 1515 roku ukończoną budowlę na prośbę Zdenka Lva ponownie konsekrowano, przy udziale tytularnego biskupa Nikopola, Marcina. Już jednak w 1522 roku kościół mógł odnieść szkody w trakcie wielkiego pożaru miasta. Prawdopodobnie w ramach odbudowy dostawiona została do korpusu nawowego kruchta i aneks.
W XVI wieku, w czasach panów z Rozdražova, pod kościołem powstała krypta, a nad nią kaplica pogrzebowa umieszczona we wnętrzu kościoła. Za Václava z Rozdražova, ostatniego z rodu, parafia wzbogaciła się o nowe grunty i świadczenia w naturze. Ufundował on także nowe organy. W trzeciej dekadzie XVII wieku za sprawą hrabiny Anny Marii z Rozdražova dokonano w kościele kilku remontów, ale bez większych zmian gotyckiej budowli. Zawaliła się jedynie w 1638 roku w trakcie wichury wieżyczka na kalenicy dachu. W drugiej ćwierci XVIII wieku z fundacji Elżbiety Serényi przebudowano część kaplicy św. Michała na murowany, barokowy krużganek. Nieco wcześniej, w 1723 roku, obok kościoła stanęła także nowa, murowana dzwonnica, która zastąpiła wcześniejszą drewnianą. Mniejsze barokowe przekształcenia nie ominęły również wnętrza świątyni, zwłaszcza jej wyposażenia i odnowionej w latach 1781 – 1783 więźby dachowej. Pod koniec ostatniej dekady XIX wieku pojawiły się plany gotyzującej przebudowy kościoła, ale zostały one odrzucone.
Architektura
Kościół usytuowany został po północno – wschodniej stronie zamku, a zarazem w południowej części miasta, w pobliżu rzeki Lomnicy, która przepływała po stronie zachodniej. Wzniesiono go z gruboziarnistego granitu, zarówno łamanego jak i ciosanego. U schyłku średniowiecza składał się z dwunawowego, halowego korpusu oraz wydłużonego, węższego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium. Od strony południowej do korpusu dostawiona została późnogotycka, nieregularna kruchta, a w latach 1525 – 1530 po stronie północnej korpusu dostawiono piętrowy aneks, prawdopodobnie rodzaj skarbczyka. Przy północnej ścianie prezbiterium znalazła się XIII-wieczna jeszcze zakrystia. Prawdopodobnie była ona pierwotnym prezbiterium, starszego, romańskiego kościoła lub wolnostojącą niewielką kaplicą. O dostawieniu prezbiterium do kaplicy świadczyło między innymi utworzenie wyjątkowo grubego muru pomiędzy nimi, szerokiego na 2,3 metra.
Korpus nawowy w XIV wieku był jeszcze niepodsklepiony i pozbawiony zewnętrznych przypór. Dopiero na skutek późnogotyckiej przebudowy, do ścian, które dochodziły do 16 metrów wysokości, zostały przystawione prawie równe im wysokością uskokowe przypory, nad którymi w koronie muru poprowadzono profilowany gzyms podokapowy. Pomiędzy przyporami umieszczono dużej i średniej wielkości ostrołukowe okna, wypełnione maswerkami przeważnie o formach płomienistych i różnorodnych układach. W ścianie zachodniej od końca XIV wieku znajdował się okulus, pod którym umieszczono ostrołuczny, profilowany portal. Drugie, częściej użytkowane wejście zlokalizowano w ścianie południowej, na wysokości drugiego przęsła od zachodu. Wnętrze korpusu w okresie późnego gotyku podzielono na dwie nawy, rozgraniczone przez trzy smukłe filary. Każdą nawę zwieńczono wysklepkowym sklepieniem, tworzącym łącznie w ośmiu przęsłach osiem czteroramiennych gwiazd. Wszystkie przęsła zostały ze sobą połączone przenikającymi się wysklepkami, ale jednak pozostawiony został wyraźny podział na część południową i północną korpusu. Zachodnią część korpusu na całej szerokości wypełniła podsklepiona empora na rzucie litery U, połączona portalem z piętrem północnego aneksu.
Prezbiterium opięte zostało siedmioma przyporami, pomiędzy którymi przebito pięć dużych, ostrołucznie zamkniętych okien: dwa dwudzielne wschodnie i trzy czwórdzielne południowe. Wszystkie wypełniono maswerkami, ale co ciekawe każdy maswerk otrzymał inny motyw. Wewnątrz prezbiterium pod koniec średniowiecza przykryto sklepieniem sieciowym, z żebrami opuszczonymi na drobne, obłe służki. Służki otrzymały trzy rodzaje zdobień: plecionki na wschodniej ścianie, maswerki na bocznych ścianach zamknięcia, oraz pierścienie w pozostałych miejscach. W trzech przęsłach żebra spięto gładkimi zwornikami, które pierwotnie mogły być pokryte dekoracją malarską. W północnej ścianie prezbiterium osadzono dwa gotyckie portale. Jeden z nich prowadził do zakrystii, drugi natomiast, wschodni, do spiralnej klatki schodowej z końca XV wieku, wiodącej po kamiennych stopniach na emporę, a wyżej drewnianymi schodami na poddasze. Emporę na ścianie podtrzymano siedmioma kamiennymi wspornikami i profilowanym gzymsem. Jej środkową część wysunięto ku wnętrzu prezbiterium, być może w związku z przeznaczeniem na organy. Wejście do zakrystii poprzedzone zostało niewielkim, czworobocznym przedsionkiem. Przestrzeń tą starannie zamykano wzmocnionymi drzwiami z zamkiem, zwłaszcza po włamaniu jakie miało mieć miejsce w 1518 roku.
Kruchtę południową przy korpusie założono na nietypowym, nieregularnym planie, z dwoma portalami skierowanymi na południe i wschód (co mogło wynikać z formy terenu i układu zabudowy miasta), osadzonymi w wysuniętym narożniku. Portale oprofilowano oraz zamknięto lekkimi ostrołukami, prawie obłymi łukami, charakterystycznymi dla późnego gotyku. Południowy dodatkowo wyróżniono umieszczonym nad nim późnogotyckim malowidłem NMP w aureoli. Ponadto w ścianach kruchty umieszczono dwa niewielkie okna. Jej wnętrze zwieńczono sklepieniem gwiaździstym.
Zakrystia założona została na planie kwadratu z półkolistą apsydą po stronie wschodniej, na sfazowanym, niskim cokole, z murami wzmocnionymi dwoma przyporami, przy czym przypory zostały dostawione w późniejszym okresie średniowiecza, prawdopodobnie w związku z planowaną, a nie przeprowadzoną rozbudową o górną kondygnację. Pierwotne wejście wiodło od południa, po rozbudowie kościoła poprzez prezbiterium. Wnętrze oświetlały dwa okna: północne, rozglifione, jednodzielne, zamknięte półkoliście, oraz późniejsze wschodnie, dwudzielne, także rozglifione ale ostrołuczne, wstawione w okresie gotyku. Nawa początkowo przykryta była stropem, ale pod koniec XV wieku wstawiono sklepienie krzyżowo – żebrowe z tarczowym zwornikiem. Od czasu przebudowy w budynku przeplatały się formy późnoromańskie (półkoliste okno, apsyda przesklepiona konchą) oraz gotyckie (okno ostrołuczne, przypory, cokół).
Po północno – zachodniej stronie kościoła na początku XVI wieku wzniesiona została kaplica św. Michała, niewielka budowla o trójbocznym zamknięciu. Umieszczono w niej dwie kondygnacje: dolną o funkcji karneru (ossuarium) i górną przeznaczoną do kultu. Elewacje przebito nielicznymi ostrołucznymi oknami z kamiennymi, dwudzielnymi maswerkami oraz dwoma wejściami po stronie południowej. Obie kondygnacje kaplicy przykryto sklepieniem, przy czym w górnej części zastosowano to samo sklepienie co w korpusie nawowym kościoła.
Stan obecny
Kościół zasadniczo zachował do dnia dzisiejszego układ i formę późnogotycką z wyróżniającą się romańsko – gotycką zakrystią, przypuszczalną najstarszą częścią założenia. Ponadto zachowały się liczne późnogotyckie detale architektoniczne (maswerki okienne, portale, sklepienia, empory w prezbiterium i nawie), a co więcej oryginalna więźba dachowa z końca XV wieku w prezbiterium i z początku XVI wieku w korpusie nawowym (odnawiana w XVIII stuleciu). Unikalne są późnogotyckie, drewniane schody w górnej partii klatki schodowej osadzonej w północnej ścianie prezbiterium (za wyjątkiem ostatniego stopnia, który został wymieniony w latach 1782 – 1784). Warto również zwrócić uwagę na późnogotyckie malowidło umieszczone na kruchcie południowej.
Elementy nowożytne kościoła to neogotycka wieżyczka na sygnaturkę na kalenicy dachu prezbiterium, przekształcone elewacje północnego aneksu i umieszczone w jego wnętrzu barokowe sklepienie kolebkowe, północny portal w prezbiterium, zachodni portal w zakrystii oraz otwór okienny w ścianie zachodniej korpusu. Wewnątrz w korpusie w XVIII wieku filary wyposażono w nowe kapitele, a przy ścianach zainstalowano pilastry, mające sprawiać wrażenie podtrzymywania sklepienia. W okresie tym samo sklepienie naprawiono oraz pokryto dodatkową warstwą tynku, co zmniejszyło jego plastyczność i walory wizualne. Częściowo przekształcono także emporę dostawiając drewnianą balustradę. Wyposażenie kościoła w większości pochodzi z okresu baroku i czasów późniejszych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kloučková J., Projev gotiky v sakrálním prostoru regionu Blatensko, Plzeň 2017.
Karvayová M., Blatná – Kostel Nanebevzetí Panny Marie, České Budějovice 2019.
Mencl V., Česká architektura doby lucemburské, Praha 1948.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.