Historia
Wzgórze zamkowe zasiedlono po raz pierwszy już w epoce państwa wielkomorawskiego w VIII-IX wieku, natomiast Bítov pojawił się na kartach historii w XI stuleciu. Najstarsza wzmianka dotyczy roku 1046, w falsyfikacie fundacyjnym kapituły w Stará Boleslav, który w rzeczywistości datowany jest na XIII wiek. Sam zamek opisał kronikarz Jarloch w 1185 roku, w trakcie przedstawiania walk margrabiego Moraw Konrada II Ottona z czeskim księciem Bedřichem (Fryderykiem Przemyślidą). W związku z tym przypuszcza się, iż pierwsze, drewniane jeszcze obwarowania wzniósł na początku XII wieku książę Brzetysław I, jako jedną z granicznych warowni, mających chronić południowe Czechy. Była ona siedzibą jednego z sześciu morawskich urzędników, którzy mieli nieograniczoną władzę nad regionem. Świadectwem znaczenia Bítova w tym okresie są imiona komorników i kasztelanów zachowane w XIII-wiecznych źródłach: kasztelan Ben de Wetow, Dětřich z Bítova, komorník Hrut z Bítova, Beneda z Bítova, czy bitovski komorník Vilém.
Początki przekształcania zabudowy drewnianej w murowaną datuje się na lata 30-te XIII wieku. Być może miało to miejsce na krótko przed 1233 rokiem, kiedy to zamek został zajęty przez austriackiego księcia Fryderyka, podczas jego wojny z czeskim królem Wacławem I. Ostatecznie musiał go zwrócić, gdyż od 1253 roku kasztelanem i komornikiem Bitova był Smil z Bílkova.
Po śmierci Wacława III, ostatniego męskiego Przemyślidy, zamek jako lenno, stał się w 1307 roku własnością starej arystokratycznej rodziny Lichtenburgów. Jej założycielem był Smil Světlický, budowniczy rodzinnego zamku Světlík (Lichtenburg). Ród ten stał się zamożny i wpływowy dzięki majątkowi ze swoich kopalni srebra w pobliżu Německiego Brodu, co pozwoliło mu wznieść po drugiej stronie rzeki kolejny zamek zwany Cornštejn. Po 1319 roku na zamku usadowił się Raimund, którego synowie: Smil, Čeněk i Jan Lichtenburgowie także uczynili Bítov swą główną siedzibą. Smil i Jan w 1400 roku stanęli po stronie króla Zygmunta, a w trakcie wojen husyckich walczyli razem z bratem Jiřim z Bítova i morawskim rycerstwem w jego armii pod Wyszehradem. W bitwie tej, w wyniku nierozsądnej decyzji króla, wojska morawskie po frontalnym ataku na umocnione siły husytów, odniosły szczególnie duże straty. Jiři zginął, a Jan popadł w niewolę, lecz zdołał się wykupić. W rok po bitwie, w 1421 roku Jan z Lichtenburga, razem z innymi członkami swego rodu, przyłączył się do pokoju ziemskiego na Morawach. Jednak jako że jego szkody wojenne, które poniósł w związku z pomocą dla Zygmunta i Albrechta z Austrii, nie zostały zrekompensowane, wypowiedział on wojnę cesarzowi Fryderykowi, niszcząc austriackie zamki Grub i Tresiedl i pustosząc okolicę. Pokój podpisano w Znojmie w roku 1441, gdzie obiecano Janowi zaległą sumę i dodatkowo 2500 dukatów.
Lichtenburkowie dzierżyli zamek w Bítovie do końca XV wieku i przez większość XVI stulecia, jednak ich pozycja została zagrożona przez bunt Hynka Bítovskiego z Lichtenburka przeciwko królowi Jerzemu z Podiebradów w latach 1463-1465, kiedy to pobliski zamek Cornštejn został zniszczony. Ostatnim męskim spadkobiercą rodu był Jindřich z Lichtenburga, który zmarł w 1572 roku, pozostawiając zamek i majątek swoim siostrom. Z uwagi na rozwój techniki wojennej zamek zaczął wówczas tracić na znaczeniu, stał się niewygodny i zaczął być wykorzystywany głównie do celów gospodarczych. W 1576 Ludmiła Lichtenburk sprzedała go austriackiemu arystokracie Wolfowi Streinowi z Schwarzenau. Syn Wolfa, Hanus Wolfart, zainspirowany włoskimi pałacami arystokracji, rozpoczął kosztowną przebudowę Bítova, zamieniając zamek w renesansową rezydencję z arkadowym dziedzińcem i ogrodami. Prace te oraz wystawne życie ponad stan spowodowały ogromny dług, zmuszający go do sprzedaży rodzinnych posiadłości. Bítov został sprzedany jako pierwszy z nich w 1612 roku.
Nowym właścicielem zamku po 1612 roku został Fridrich Jankovski z Vlašimia. Niestety dokonał on licznych barokowych przekształceń średniowiecznej budowli, między innymi tworząc browar w budynkach przy południowej kurtynie, czy przebudowując kościół oraz arkadowy dziedziniec zamku górnego. Podczas wojny trzydziestoletniej udało mu się ochronić Bítov, dzięki zapłaceniu okupu i przekazaniu Szwedom nieokreślonej liczby beczek piwa. Po śmierci Fridricha zamek odziedziczył jego syn Maxmilian Arnošt I. Niestety okazało się, że jest szaleńcem, a zamkiem opiekowała się jego żona Elżbieta. Po tym, jak córka Maxmiliana, Maria Johanna, poślubiła hrabiego Cavriani, rozpoczął się długi spór majątkowy pomiędzy spadkobiercami. Zakończył się on na początku XIX stulecia, kiedy to Bítov przeszedł w ręce hrabiowskiego rodu Daunów. Dokonali oni kolejnych przekształceń, tym razem w duchu „romantycznego” neogotyku. Po Daunach zamek odziedziczył ród Haugwitz, a w 1906 roku kupił go polski hrabia Jan I Zamojski. Spędził ona na zamku jedynie dwa lata, odsprzedając go z kolei swemu bratankowi, Franciszkowi Radziwiłłowi. W 1912 roku Bítov kupił słynny porcelanowy potentat, baron Haas z Haasenfeld, którego syn Jiří był ostatnim prywatnym właścicielem zamku. W 1945 roku przeszedł on na własność państwa czechosłowackiego.
Architektura
Zamek wzniesiono na grzbiecie stromego wzgórza górującego nad zakolem rzeki Želetavka, tuż przy jej ujściu do Dyji. Wysokie skarpy od strony południowej, zachodniej i północnej osiągają w najwyższych miejscach nawet 70 metrów wysokości, zapewniając warowni doskonałe naturalne warunki obronne i w zasadzie jedyną możliwą drogę podejścia od strony południowo – wschodniej.
Prawdopodobnie najstarszym murowanym elementem zamku była, umieszczona w jego północno – zachodniej części, cylindryczna wieża o średnicy 8 metrów i grubości muru wynoszącej 2 metry, z dziobem (ostrogą) skierowaną w kierunku spodziewanego zagrożenia, czyli na południowy – wschód. Funkcja ostrogi (ostrza, dziobu) była dość oczywista, mianowicie pociski miotane przez machiny oblężnicze miały spadać na jego mury pod niewielkim kątem, co znacznie zmniejszało ryzyko uszkodzenia murów. W przeciwieństwie do wieży czworobocznej zbudowanej pod skosem lub zwykłej wieży okrągłej, cylindryczne wieże z ostrzem miały przewagę w postaci powiększonej masy muru na kierunku natarcia, gdyż wnętrze tych wież było także cylindryczne. Bítovska wieża datowana jest rożnie: na początek XIII wieku lub początek lat 30-tych XIII stulecia, lecz przeważnie uważało się ją za najstarszą tego typu konstrukcję obronną na terenie Czech, wzniesioną na podobieństwo zbliżonych wczesnogotyckich budowli we Francji (choć pojawiają się także głosy o jej późnośredniowiecznym pochodzeniu z okresu wojen husyckich).
W Bítovie wieżę z ostrogą usytuowano na wysokim choć nie najwyższym punkcie terenu, otrzymała ona także dodatkowy zewnętrzny mur obronny o grubości 1,1 metra, po stronie północnej przebiegający bardzo blisko wieży, zaledwie kilkadziesiąt centymetrów od niej. Wejście do wieży pierwotnie prowadziło na pierwsze piętro, posiadała ona dwa ciągi schodów w grubości muru umożliwiające poruszanie pomiędzy kondygnacjami, a jej wewnętrzna przestrzeń nietypowo powielała kształt zewnętrzny (co uznano za błąd budowniczych i niezrozumienie przez nich idei wież z ostrogami). Wysokie przyziemie wieży zwieńczono sklepieniem krzyżowym bez żeber i oświetlono dwoma rozglifionymi otworami, analogiczne sklepienie miało również pierwsze piętro. Drugie piętro przykryto drewnianym stropem, a doświetlono dwoma wąskimi otworami strzeleckimi z wnęką ścienną pomiędzy nimi. Podobnie stropami przykryte były trzecie i czwarte piętro.
Połączony z zewnętrznym murem wieży z ostrogą, w przybliżeniu owalny obwód murów, wydzielał obszerny dziedziniec po południowo – wschodniej stronie zamku. Mniej więcej w jego centralnej części wzniesiono kościół św. Wacława. Południowo – wschodnią część grzbietu zajmował prostokątny budynek mieszkalny z przejazdem bramnym, o długości 36 i szerokości 9,5 metra oraz czworoboczna wieża o wymiarach zewnętrznych 9×9,4 i wewnętrznych 5×5,5 metra, zabezpieczająca zarówno wjazd do zamku, jak i niewielki dziedziniec przed domem. Jej stosunkowo duże rozmiary pozwalają przypuszczać, iż pełniła także funkcje mieszkalne. Ta część zamku połączona była z zachodnią zabudową drewnianym mostem, przerzuconym nad szerokim przekopem. Na północ od budynku mieszkalnego biegł parcham usytuowany na skalnym stopniu, być może zakończony wieżą bramną. Międzymurzem tym poprowadzono drogę na główny dziedziniec zamku, przed wieżą z ostrogą.
Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku południowo – wschodnią część zamku rozbudowano i przekształcono w stylu gotyckim. Powstał wówczas nowy pięcioboczny budynek, prawdopodobnie o wieżowym charakterze, z dwoma ścianami ustawionymi pod kątem ostrym w kierunku bramy wjazdowej. Kolejne przebudowy z pierwszej połowy XIV stulecia dotknęły kościół zamkowy (1344 rok), który uzyskał gotycką formę oraz wiązały się z wzniesieniem dwóch lub trzech budynków przy południowo – zachodniej kurtynie muru. Prawdopodobnie miały one wówczas charakter gospodarczy.
Z powodu wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku zamek został po raz kolejny wzmocnimy. W części południowo – wschodniej wzniesiono nową wieżę bramną wraz z niewielkim przedbramiem, którą wysunięto dalej w przedpole i zabezpieczono dodatkowo suchą fosą i mostem zwodzonym. Powiększeniu uległa także część rezydencjonalno – reprezentacyjna, którą przekształcono w trójskrzydłowe założenie z wewnętrznym dziedzińcem. Od strony południowo – wschodniej zespół budynków zabezpieczała nowa wieża o kształcie zbliżonym do XIII-wiecznej wieży z ostrogą, natomiast starsze wieże – czworoboczną i pięcioboczną, wtopiono w ciąg budynków. Kolejne budynki zostały również dobudowane do kurtyny południowo – zachodniej, tworząc ostatecznie wzdłuż niej jednolity ciąg. Duże zmiany dotknęły część północno – zachodnią zamku. Wydzielono tam nowy dziedziniec otoczony murem obronnym z cylindryczną wieżą po stronie północnej. Posiada ona średnicę 8 metrów i mur o 2 metrowej grubości. Na dziedzińcu umieszczono zbiornik na wodę pitną.
Ostatnie późnośredniowieczne przekształcenia zamku miały miejsce pod koniec XV i na początku XVI wieku. Skupiły się one na zastąpieniu pierwotnej drogi wjazdowej do warowni, przez nową, położoną po stronie południowej. Wzniesiona została nowa wieża bramna, także poprzedzona mostem zwodzonym i przekopem, od której mur obronny wiódł w kierunku północno – zachodnim, dochodząc do starych obwarowań. Tam umieszczono kolejną, wysoką wieżę bramną, strzegącą wjazdu na główny dziedziniec zamkowy.
Stan obecny
Zamek w Bítovie zachował się do czasów współczesnych i pomimo licznych nowożytnych przekształceń, jego pierwotny układ jest w pełni czytelny. W całości zachował się najstarszy i najciekawszy element zamku jakim jest XIII-wieczna wieża z ostrogą, widoczne są trzy wieże bramne oraz podzamcze północno – zachodnie z cylindryczną wieżą. Największe przeobrażenia dotknęły zabudowę zamku górnego oraz kościół św. Wacława. Zamek udostępniony jest dla turystów codziennie w maj, czerwcu i wrześniu z wyjątkiem poniedziałków od 9:00 do 17:00, w lipcu i sierpień codziennie oprócz poniedziałków od 9:00 do 18:00 oraz w kwiecień i październiku od 9:00 do 16:00, lecz tylko w soboty, niedziele i święta, w dni powszednie tylko w przypadku wcześniej ogłoszonych, zarezerwowanych wycieczek.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Varhaník J., Břitové věže pozdního středověku v Čechách a na Moravě, „Archaeologia historica”, 20/1995.
Strona internetowa hrad-bitov.cz, Bítov Castle.
Strona internetowa hrady.dejiny.cz, Bítov.