Historia
Wzgórze zamkowe w Bítovie zasiedlono po raz pierwszy w epoce państwa wielkomorawskiego w VIII-IX wieku. W przekazach pisemnych Bítov pojawił się po raz pierwszy we wzmiance odnoszącej się do 1046 roku, zamieszczonej w falsyfikacie fundacyjnym kapituły w Stará Boleslav, który powstał w XIII wieku. Książę Brzetysław I przekazał w nim dziesięcinę z Bítova i szeregu innych miejsc kapitule kolegiackiej. Przypuszczalnie ten sam książę ufundował pierwsze, drewniane jeszcze obwarowania zamkowe, wzniesione na początku XII wieku, w czasach gdy nastąpiło ustalenie przebiegu granicy na rzece Dyji i trwałe przyłączenie Moraw do Czech. Bezpośrednio zamek odnotował dopiero kronikarz Jarloch w 1185 roku, w trakcie przedstawiania walk margrabiego Moraw Konrada II Ottona z czeskim księciem Fryderykiem Przemyślidą.
W pierwszej ćwierci XIII wieku, w okresie rządów Przemysła Ottokara, na Morawach zanikł podział na księstwa, które zastąpiła regionalna administracja sprawowana za pomocą królewskich urzędników osiadłych w najważniejszych morawskich zamkach. Bítov był wówczas jedną z granicznych warowni oraz siedzibą jednego z sześciu morawskich urzędników, którzy mieli nieograniczoną władzę nad podległym regionem. Świadectwem znaczenia Bítova w tym okresie były imiona komorników i kasztelanów odnotowywane w XIII-wiecznych przekazach: kasztelan Ben de Wetow w 1222 roku, Dětřich z Bítova w 1226 roku, komorník Hrut z Bítova z 1232 roku, następnie Beneda z Bítova, czy bítovski komorník Vilém. Wraz ze wzrostem znaczenia zamku, zaczęto przekształcać jego drewnianą zabudowę w murowaną. Proces ten prawdopodobnie rozpoczął się w latach 30-te XIII wieku. Być może miało to miejsce na krótko przed 1233 rokiem, kiedy to zamek został zajęty przez austriackiego księcia Fryderyka, podczas jego wojny z czeskim królem Wacławem I. Ostatecznie musiał go zwrócić, gdyż od 1253 roku kasztelanem i komornikiem Bítova był Smil z Bílkova.
Po śmierci Wacława III, ostatniego męskiego Przemyślidy, zamek jako lenno, stał się własnością starej arystokratycznej rodziny Lichtenburgów. Jej założycielem był Smil Světlický, budowniczy rodzinnego zamku Světlík (niem. Lichtenburg). Ród stał się zamożny i wpływowy dzięki majątkowi z kopalni srebra w pobliżu Německiego Brodu, co pozwoliło mu wznieść po drugiej stronie rzeki Dyji kolejny zamek zwany Cornštejn. Pierwszym Lichtenburgiem związanym z Bítovem był Raimund, w 1298 roku pełniący jeszcze urząd burgrabiego. W 1307 roku uzyskał on od Henryka Karynckiego zamek i podlegające mu dobra ziemskie na własność. Chociaż nie mieszkał na stałe w Bítovie, to zainicjował gruntowną przebudowę zamku, ukończoną dopiero za czasów jego synów: Smila, Čeněka i Jana Lichtenburgów. Po śmierci ojca uczynili oni Bítov swą główną siedzibą, a w 1343 roku cesarz Karol IV zezwolił braciom na podział feudalnych dóbr w Bítovie i Cornštejnie na trzy części. Zamek był więc własnością rodową, ale jednocześnie znajdował się pod władzą lenną.
W 1400 roku Smil i Jan Lichtenburgowie stanęli po stronie króla Zygmunta Luksemburczyka, a w trakcie wojen husyckich walczyli razem z bratem Jiřim z Bítova i morawskim rycerstwem w katolickiej armii pod Wyszehradem. W bitwie tej, w wyniku nierozsądnej decyzji króla, wojska morawskie odniosły szczególnie duże straty po frontalnym ataku na umocnione siły husytów. Jiři zginął, natomiast Jan popadł w niewolę, choć zdołał się z niej szybko wykupić. W rok po bitwie, razem z innymi członkami swego rodu, przyłączył się do pokoju ziemskiego na Morawach. Ponieważ poniósł znaczne koszty i straty w związku z pomocą dla Zygmunta i Albrechta z Austrii, które nie zostały zrekompensowane, wypowiedział wojnę cesarzowi Fryderykowi. Zniszczył austriackie zamki Grub i Tresiedl oraz spustoszył okoliczne ziemie. Pokój podpisano w Znojmie w roku 1441, gdzie obiecano Janowi zaległą sumę i dodatkowo 2500 dukatów. Po raz kolejny pozycja rodu została zagrożona w latach 1463-1465, przez bunt Hynka Bítovskiego z Lichtenburka przeciwko królowi Jerzemu z Podiebradów, kiedy to pobliski zamek Cornštejn został zniszczony.
Lichtenburkowie dzierżyli zamek w Bítovie do końca XV wieku i przez większość XVI stulecia, przy czym od 1498 roku posiadali do niego dziedziczne prawo własności. Ostatnim męskim spadkobiercą rodu był Jindřich z Lichtenburga, który zmarł w 1572 roku, pozostawiając zamek i majątek swoim siostrom. Z uwagi na rozwój techniki wojennej, zamek zaczął wówczas tracić na znaczeniu, stał się niewygodny i zaczął być wykorzystywany głównie do celów gospodarczych. W 1576 Ludmila Lichtenburk sprzedała go austriackiemu arystokracie Wolfowi Streinowi z Schwarzenau. Syn Wolfa, Hanus Wolfart, zainspirowany włoskimi pałacami arystokracji, rozpoczął kosztowną przebudowę Bítova, zamieniając zamek w renesansową rezydencję z arkadowym dziedzińcem i ogrodami. Prace te oraz wystawne życie ponad stan spowodowały ogromny dług, który zmusił go do sprzedaży rodzinnych posiadłości, w tym między innymi Bítova.
Nowym właścicielem zamku po 1612 roku został Fridrich Jankovski z Vlašimia. Niestety dokonał on licznych barokowych przekształceń średniowiecznej budowli, między innymi tworząc browar w budynkach przy południowej kurtynie, czy przebudowując kościół oraz arkadowy dziedziniec zamku górnego. Podczas wojny trzydziestoletniej udało mu się ochronić Bítov, dzięki zapłaceniu okupu i przekazaniu Szwedom nieokreślonej liczby beczek piwa. Po śmierci Fridricha zamek odziedziczył jego syn Maxmilian Arnošt I. Z czasem zaczął on cierpieć na chorobę umysłową, przez co zamkiem opiekowała się jego żona Elżbieta. Po tym, jak córka Maxmiliana, Maria Johanna, poślubiła hrabiego Cavriani, rozpoczął się długi spór majątkowy pomiędzy spadkobiercami. Zakończono go na początku XIX stulecia, kiedy to Bítov przeszedł w ręce hrabiowskiego rodu Daunów. Dokonali oni kolejnych przekształceń zamku, tym razem w duchu neogotyku. Po Daunach zamek odziedziczył ród Haugwitz, a w 1906 roku kupił go polski hrabia Jan I Zamojski. Spędził ona na zamku jedynie dwa lata, odsprzedając go z kolei swemu bratankowi, Franciszkowi Radziwiłłowi. W 1912 roku Bítov kupił słynny porcelanowy potentat, baron Haas z Haasenfeld, którego syn Jiří był ostatnim prywatnym właścicielem zamku. W 1945 roku przeszedł on na własność państwa czechosłowackiego.
Architektura
Zamek bítovski wzniesiono na cyplu górskiego grzbietu, górującego nad zakolem rzeki Želetavka, tuż przy jej ujściu po stronie południowej do większej rzeki Dyji. Wysokie i strome skarpy opadające ku Želetavce zabezpieczały Bítov od strony południowej, zachodniej i północnej. W najwyższych miejscach osiągnęły nawet 70 metrów wysokości, zapewniając warowni doskonałe naturalne warunki obronne i w zasadzie jedyną możliwą drogę dojazdową od strony południowo – wschodniej, gdzie cypel łączył się z pozostałą częścią Wyżyny Jewiszowickiej. Po przeciwnej stronie, na drugim, zachodnim brzegu Želetavki znajdowała się stara osada Vysočany. Z czasem jednak bliżej zamku rozwinęła się wieś leżąca na wschodnim brzegu rzeki, założona u podstawy skalistych skarp wzgórza zamkowego. Jej zabudowa mieszkalna – gospodarcza skupiona była wokół gotyckiego kościoła pod wezwaniem św. Wacława, wzniesionego na miejscu starszej rotundy-karneru. Wieś prawdopodobnie pełniła rolę gospodarczego zaplecza zamku.
Przypuszczalnie najstarszym murowanym elementem zamku była cylindryczna wieża o średnicy 8 metrów i grubości muru wynoszącej 2 metry, umieszczona w jego północno – zachodniej części założenia. Wieża charakteryzowała się ostrzem (ostrogą) skierowaną w kierunku spodziewanego zagrożenia, czyli na południowy – wschód. Funkcja ostrogi była dość oczywista, mianowicie pociski miotane przez machiny oblężnicze miały spadać na nią pod niewielkim kątem, co znacznie zmniejszało ryzyko uszkodzenia murów. W przeciwieństwie do wieży czworobocznej zbudowanej pod skosem lub zwykłej wieży okrągłej, cylindryczne wieże z ostrzem miały przewagę w postaci powiększonej masy muru na kierunku natarcia, gdyż wnętrze tych wież było także cylindryczne. Bítovska wieża powstać mogła na początku XIII wieku lub na początku lat 30-tych XIII stulecia, co czyniłoby z niej najstarszą tego typu konstrukcję obronną na terenie Czech, wzniesioną na podobieństwo zbliżonych wczesnogotyckich budowli we Francji. Niewykluczone jednak, że dobudowana została w okresie późnego średniowiecza, w czasie wojen husyckich.
W Bítovie wieżę z ostrogą usytuowano na wysokim, choć nie najwyższym punkcie terenu. Otrzymała ona także dodatkowy zewnętrzny mur obronny o grubości 1,1 metra, po stronie północnej przebiegający bardzo blisko wieży, zaledwie kilkadziesiąt centymetrów od niej. Wejście do wieży pierwotnie prowadziło na pierwsze piętro. We wnętrzu posiadała ona dwa ciągi schodów w grubości muru, umożliwiające poruszanie pomiędzy kondygnacjami. Jej wewnętrzna przestrzeń nietypowo powielała kształt zewnętrzny, co mogło wynikać z błędu budowniczych i niezrozumienie przez nich idei wież z ostrogami. Wysokie przyziemie wieży zwieńczono sklepieniem krzyżowym bez żeber i oświetlono dwoma rozglifionymi otworami. Analogiczne sklepienie miało również pierwsze piętro. Drugie piętro przykryto drewnianym stropem, a doświetlono dwoma wąskimi otworami strzeleckimi z wnęką ścienną pomiędzy nimi. Podobnie stropami przykryte były trzecie i czwarte piętro.
Obwód murów obronnych zamku, połączony na północnym – zachodzie z zewnętrznym murem wieży z ostrogą, w przybliżeniu zakreślał owalny, obszerny dziedziniec w południowo – wschodniej części cypla. Mniej więcej w jego centralnej części wzniesiono kościół Najświętszej Marii Panny. Południowo – wschodnią, czołową część grzbietu zajmował rezydencjonalno – reprezentacyjny rdzeń zamku, o którego kształcie i wielkości zadecydowała nieregularnie uformowana przez naturę skała, odcięta wykutym w kamieniu przekopem od dziedzińca na zachodzie. Na północ od zamku górnego biegł długi odcinek drogi dojazdowej, usytuowany na skalnym stopniu, być może poprzedzony wieżą bramną, a z pewnością poprzecznym przekopem odcinającym cypel wzgórza od płaskowyżu na wschodzie. Droga północna wiodła na główny dziedziniec zamku, przed wieżą z ostrogą.
Najstarszą budowlą zamku górnego był prostokątny budynek mieszkalny długości 36 i szerokości 9,5 metra oraz czworoboczna wieża o wymiarach zewnętrznych 9 x 9,4 i wewnętrznych 5 x 5,5 metra. Obie te części łączył mur obrony o grubości około 2 metrów, zamykający niewielki, zwężający się ku wschodowi dziedziniec. Wieża zabezpieczała zarówno wjazd do zamku, jak i dziedziniec przed domem. Jej stosunkowo duże rozmiary pozwalałyby przypuszczać, iż pełniła także funkcje mieszkalne. Górna i nietypowo zarazem czołowa część zamku, połączona była z zachodnią zabudową drewnianym mostem, przerzuconym nad wspomnianym powyżej szerokim przekopem. Z powodu usytuowania budynku mieszkalnego zaraz za suchą fosą, przez jego przyziemie musiał być poprowadzony przejazd bramny. Oprócz przejazdu, na parterze znajdowały się jeszcze cztery pomieszczenia. Dzięki naturalnemu obniżeniu skalnej podstawy, południowa część budynku mogła zostać podpiwniczona. Piętro prawdopodobnie dzieliło się na dwie duże komnaty.
Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku południowo – wschodnią część zamku rozbudowano i przekształcono w stylu gotyckim. Wpierw teren w północnej części zamku górnego wyrównano, celem poprowadzenia muru krótkiego parchamu o grubości około 1,6 metra, od wschodu łączącego się z czworobocznym budynkiem, a na zachodzie ze starym domem mieszkalnym. Przebudowa ta zmniejszyła szerokość drogi wjazdowej na teren zamku do formy wąskiego korytarza. Następnie do połowy XIV wieku na miejscu czworobocznego budynku we wschodnim narożniku powstał nowy pięcioboczny budynek, prawdopodobnie o wieżowym charakterze, z dwoma ścianami ustawionymi pod kątem ostrym w kierunku drogi dojazdowej. Wieloboczne wschodnie zamkniecie budynku, pomimo eksponowanej lokalizacji w przestrzeni zamku, wskazywać mogłoby, że na której z kondygnacji mieścił zamkową kaplicę. Początkowo łączył się on jedynie z dwoma kurtynami muru obronnego zamku górnego i z kurtyną krótkiego parchamu, a od północy stykał się z murem obwodowym zamku i drogi wjazdowej. W niedługim okresie po powstaniu mur północno – wschodni pięciobocznego budynku wzmocniono i wyposażono w boczną furtę z ostrołucznie zamkniętym portalem.
Przebudowy z pierwszej połowy XIV stulecia wiązały się ze wzniesieniem w środkowej części cypla dwóch lub trzech budynków, usytuowanych przy południowo – zachodniej kurtynie muru. Prawdopodobnie miały one wówczas charakter gospodarczy, gdyż na niewielkim dziedzińcu zamku górnego brakowało miejsca na stajnie, spichrze, obory, czy zabudowę mieszkalną służby. Ponadto przebudowy dotknęły kościół zamkowy, który uzyskał gotycką formę. Nadal zajmował eksponowaną pozycję pomiędzy drogą dojazdową do zamku na północy, a drogą wiodącą z dużego dziedzińca na zamek górny. Przykościelny teren był nieco wyżej położony niż reszta dziedzińca i mógł być wówczas odgrodzony od zabudowy świeckiej niskim kamiennym murem lub drewnianym płotem.
Z powodu wojen husyckich z pierwszej połowy XV wieku, zamek został po raz kolejny wzmocniony. W części południowo – wschodniej wzniesiono nową wieżę bramną wraz z niewielkim przedbramiem, którą wysunięto dalej w przedpole i zabezpieczono dodatkowo suchą fosą i mostem zwodzonym. Powiększeniu uległa także część rezydencjonalno – reprezentacyjna, którą przekształcono w trójskrzydłowe założenie z wewnętrznym dziedzińcem. Nowe skrzydło powstało na miejscu północnego parchamu, gdzie połączyło się z pięciobocznym budynkiem. Kolejne skrzydło połączyło na południowym – zachodzie starą wieżę czworoboczną z zachodnim domem mieszkalnym. Od strony południowo – wschodniej zespół budynków zabezpieczała odtąd nowa wieża o kształcie zbliżonym do XIII-wiecznej wieży z ostrogą, podczas gdy starsze wieże czworoboczną i pięcioboczną, wtopiono w ciąg budynków.
W gospodarczej części zamku w XV wieku dodatkowe pomieszczenia zostały dobudowane na obszernym centralnym dziedzińcu. Dostawiono je do kurtyny południowo – zachodniej, tworząc wzdłuż niej jednolity ciąg zabudowań z lekkim załamaniem pośrodku. Jeszcze większe zmiany dotknęły część północno – zachodnią założenia. Wydzielono tam nowy dziedziniec, otoczony murem obronnym z cylindryczną wieżą po stronie północnej i drobną czworoboczną basztką na zachodzie. Wieża cylindryczna zyskała 8 metrów średnicy i ściany o 2 metrowej grubości. Na nowym dziedzińcu umieszczono duży zbiornik na wodę pitną, ale nie wzniesiono żadnej zabudowy murowanej, dlatego pełnić on mógł głównie rolę refugialną i obronną. Po stronie północno – zachodniej, pomimo dogodnych warunków naturalnych terenu, przed murem przekopano suchą fosę.
Ostatnie późnośredniowieczne przekształcenia Bítova miały miejsce pod koniec XV i na początku XVI wieku. Skupiły się one na zastąpieniu pierwotnej drogi wjazdowej do zamku, przez nową, położoną po stronie południowej. Wzniesiona została nowa wieża bramna, także poprzedzona mostem zwodzonym i przekopem, od której mur obronny wiódł w kierunku północno – zachodnim, dochodząc do starych obwarowań. Tam umieszczono kolejną, wysoką wieżę bramną, strzegącą wjazdu na główny dziedziniec zamkowy. Została ona zbudowana przy narożniku zamku górnego, a zarazem w miejscu gdzie kończył się pierwotny przekop między zamkiem górnym a dużym dziedzińcem. Jako, że stara droga wjazdowa na teren zamku wyszła wówczas z użytku, jej zewnętrzna wieża bramna zapewne uległa zredukowaniu.
Stan obecny
Zamek w Bítovie, jeden z najstarszych i największych na terenie południowej części Moraw, zachował się do czasów współczesnych i pomimo licznych nowożytnych przekształceń, jego pierwotny układ jest w pełni czytelny. W całości przetrwał najciekawszy element zamku, jakim jest XIII-wieczna (lub późnogotycka według odmiennych interpretacji) wieża z ostrogą. Widoczne są również trzy wieże bramne oraz podzamcze północno – zachodnie z cylindryczną wieżą. Największe przeobrażenia nowożytne dotknęły zabudowę zamku górnego oraz kościół Wniebowzięcia NMP. Z bryły tego pierwszego wciąż jeszcze w narożniku dojrzeć można kształt ostrogi wieży XV-wiecznej, choć wszystkie jej ściany pokrywają obecnie duże neogotyckie okna. Zamek udostępniony jest dla turystów codziennie w maj, czerwcu i wrześniu z wyjątkiem poniedziałków od 9:00 do 17:00, w lipcu i sierpień codziennie oprócz poniedziałków od 9:00 do 18:00 oraz w kwiecień i październiku od 9:00 do 16:00, lecz tylko w soboty, niedziele i święta, w dni powszednie tylko w przypadku wcześniej ogłoszonych, zarezerwowanych wycieczek.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bolina P., Durdík T., Středověké hrady v Čechách a na Moravě, Praha 2001.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Hrady a zámky na Moravě a ve Slezsku, Praha 1999.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Plaček M., Nové poznatky o vývoji hradu Bítova a zámku ve Valticích, „RegioM”, 4/1995.
Varhaník J., Břitové věže pozdního středověku v Čechách a na Moravě, „Archaeologia historica”, 20/1995.