Historia
Budowę zamku rozpoczęto w późnych latach 50-tych lub na początku lat 60-tych XIII wieku, z inicjatywy króla Przemysła Ottokara II z dynastii Przemyślidów, na terenach, które wówczas były gęsto zalesione i słabo zaludnione. Miał to być obiekt wojskowy, bez zaplecza gospodarczego, chroniący powstające w okolicy królewskie majątki (Bezděz, Doksy, Kuřívody) i ważny szlak handlowy prowadzącego z Mělníka do Bezděza i dalej do Żytawy. Bezděz miał również być siedzibą monarchy, czemu służyły ogrzewane pomieszczenia pałacowe oraz wyszukana architektonicznie kaplica zamkowa. Główne prace budowlane nad zamkiem przeprowadzono w latach 60-tych i na początku lat 70-tych XIII wieku. W źródłach pisanych nazwę Bezděz po raz pierwszy odnotowano w 1264 roku, kiedy to w lesie „Besdhetz” założona miała zostać osada. Sam zamek bezpośrednio wspomniany został dopiero w 1279 roku („castrum Bezdiezi”).
W 1278 roku w bitwie pod Suchymi Krutami Przemysł Ottokar II poniósł klęskę i zginął, władzę zaś przejął jego siostrzeniec, Otton Brandenburski. Na początku kolejnego roku umieścił on na zamku córkę monarchy Kunhutę (Kunegundę) i jej małoletniego syna, późniejszego króla Wacława II. Bezděz był wówczas okupowany przez garnizon wierny Ottonowi i wykorzystywany jako więzienie przez wojska brandenburskie, dlatego zasadnicze prace budowlane nad zamkiem musiały być ukończone. Kunegunda i Wacław wbrew plotkom początkowo zapewne przetrzymywani byli w dobrych warunkach. O ile księżna zdołała opuścić więzienie po kilku miesiącach pod pretekstem udziału w pogrzebie, to Wacław został zabrany do Żytawy, gdzie spędził kolejne cztery lata w niewoli, przy czym jego sytuacja mogła się pogorszyć po ucieczce Kunegundy. Śmierć Ottokara II oznaczała spowolnienie inwestycji budowlanych na zamku oraz akcji kolonizacyjnej okolicznych ziem. Do ostatnich prac budowlanych można było przystąpić dopiero po ustąpieniu Ottona w 1283 roku i przejęciu władzy przez Wacława II, który prawdopodobnie przebywał na zamku w 1288 roku.
W początkach XIV wieku Bezděz należał na przemian do możnych rodów szlacheckich i królów. Od 1300 roku jego właścicielami byli Berkowie z Dubé. Wraz ze śmiercią Hynka Berki z Dubé, w 1348 roku zamek przeszedł w ręce Karola IV Luksemburskiego, który wykupił go z zastawu i parokrotnie przebywał w nim w trakcie swych rządów (między innymi w 1351 roku miał się na zamku leczyć z powodu rzekomego otrucia). Karol IV, król Czech i cesarz rzymski, próbował odzyskać kontrolę nad całym majątkiem królewskim, który został złożony w zastaw, chciał także ustanowić nowy kodeks praw zwany Maiestas Carolina. W jego projekcie stwierdzono między innymi, że nie można zastawiać żadnej własności królewskiej, przy czym Bezděz był jedną z siedzib które zostały w kodeksie wyraźnie wymienione. Ostatecznie jednak arystokracja nie zaakceptowała Maiestas Carolina, ponieważ zbyt mocno ograniczał jej przywileje, zamek zaś w 1398 roku oddany został przez Wacława IV jego kuzynowi Prokopowi, a w 1419 roku znalazł się decyzją Zygmunta Luksemburczyka w zastawie u panów z Michalovic.
Podczas wojen husyckich z XV wieku, zamek był jednym z ważniejszych punktów oporu katolików w północnych Czechach. Jako iż cieszył się renomą niemożliwego do zdobycia, składowano w nim ruchome dobra królewskie, świeckie i kościelne. Do roku 1468 był własnością rodu Michalovców, następnie w ciągu kolejnych stu lat przechodził w drodze zastawu z rąk do rąk. W 1588 roku cesarz Rudolf II anulował zastaw i sprzedał Bezděz Janowi Wartenbergowi, za którego na przełomie XVI i XVII wieku zabudowania mieszkalne zamku opuszczono na rzecz wygodniejszych rezydencji. Po śmierci Wartenberga, dzięki małżeństwu z wdową, zamek stał się własnością Václava Dubé, który niebawem stał się jednym z przywódców czeskiej rewolty antyhabsburskiej. Po przegranej bitwie pod Białą Górą w 1620 roku uciekł on z kraju wraz z Fryderykiem V, zamek zaś został skonfiskowany, a następnie w 1622 roku sprzedany za niewielką cenę cesarskiemu generałowi Albrechtowi von Wallenstein. Tuż przed przejęciem przez Wallensteina Bezděz został po raz pierwszy w swej historii zbrojnie zdobyty i spalony. Bronili go zbuntowani poddani Václava Dubé lub według innych wersji dezerterzy i rabusie, którzy schronili się na zamku, lecz zostali pokonani przez najemników wynajętych przez Maksymiliana I Bawarskiego.
Mimo poważnych zniszczeń Wallenstein postanowił odbudować zamek i przekształcić go w nowożytną fortecę. Szczęśliwie dla średniowiecznej budowli, zmienił później zdanie i w 1627 roku przekazał Bezděz zakonowi augustianów, którym nakazał przekształcić zamek w ufortyfikowany klasztor. Prace te prowadzono wyjątkowo powolnie, dlatego po 9 latach warownię otrzymał hiszpański zakon benedyktynów z Montserrat, a Bezděz stał się z czasem miejscem pielgrzymek, do zakupionego przez mnichów posągu Czarnej Madonny. W 1778 roku majątek zakonny zagarnęli Prusacy, wynajęci przez benedyktynów do ochrony przed armią austriacką. Okradziony klasztor dekretem cesarza Józefa II został zlikwidowany w 1785 roku. Opuszczony zamek zaczął się wówczas chylić ku ruinie, stając się jedynie miejscem romantycznych wędrówek. Pierwsze prace zabezpieczające i remontowe podjął w 1932 roku Czechosłowacki Klub Turystyczny. Były one kontynuowane po drugiej wojnie światowej, kiedy to w 1953 roku Bezděz został przejęty przez Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Architektura
Zamek został wzniesiony na szczycie 200 metrowej góry i dostosowany kształtem do jej grzbietu, przez co otrzymał podłużny i wąski kształt. Wysokie i niedostępne urwiska rozciągają się od strony południowej, północnej i zachodniej, czyniąc jedyne możliwe podejście od południowego – wschodu. Głównym i jednym z najstarszych elementów była, usytuowana w najwyższym punkcie wzniesienia, cylindryczna wieża o 35 metrach wysokości. Jej średnica wyniosła 10,5 metra, a grubość ścian doprowadzona została aż do 4 metrów u podstawy. Powyżej jej mury zwężono, przez co pomieszczenia wewnątrz stały się większe. Pierwotne wejście znajdowało się na wysokości 9 metrów nad ziemią. Wewnątrz umieszczono pięć kondygnacji, przedzielanych drewnianymi stropami. Wieża (bergfried) flankowała podejścia do zamku i zapewne stanowiła ostateczny punkt obrony.
Na północ od głównej wieży usytuowano dwa, ułożone równolegle do siebie budynki mieszkalne, pomiędzy którymi wydzielono wąski dziedziniec zamku górnego, gdzie znajdował się 11-metrowej głębokości zbiornik na wodę. Budynek zachodni zwany Pałacem Burgrabiego utworzono krótszy, natomiast budynek wschodni, określany jako Pałac Królewski, uzyskał większą długość. Oba połączone zostały z kurtynami muru obronnego, przy czym ich zewnętrzne elewacje stanowiły zarazem część obwodu obronnego zamku. Dotyczyło to zwłaszcza Pałacu Królewskiego, który po stronie wschodniej skierowany był na przedpole, w odróżnieniu od Pałacu Burgrabiego, którego zachodnia elewacja zwrócona była na podzamcze. Dlatego z tej strony budynek wschodni na wysokości poddasza zakończony mógł być zadaszonym krenelażem. Po stronie północnej Pałac Królewski zakończono kaplicą połączoną z krótkim odcinkiem muru z furtą, na południu natomiast bramę z podzamcza na dziedziniec między dwoma budynkami flankował bergfried.
Pałac Królewski, wraz z zamykającą go nieco szerszą kaplicą, zajmował całą długość wschodniego boku zamku górnego, przy czym był nieco odchylony od osi pozostałych zabudowań. Był to największy budynek na zamku, posiadający dwukrotnie więcej pomieszczeń od innych. Do komunikacji pomiędzy jego salami służył piętrowy, drewniany ganek dostawiony od strony dziedzińca. Był on podzielony na dwie części o rożnych poziomach wysokości piętra, ze względu na nieco wyższy poziom dziedzińca po stronie południowej. Wejście na ganek umożliwiały najprawdopodobniej proste, jednobiegowe, drewniane schody wychodzące ze skalnego podłoża. Istniało też połączenie na piętrze z Pałacem Burgrabiego, poprowadzone gankiem po krótkiej kurtynie muru nad bramą, który łączył się również z portalem wejściowym do bergfriedu.
Układ i wymiary pomieszczeń na obu kondygnacjach Pałacu Królewskiego były takie same. Komnaty parteru posiadały pierwotnie płaskie drewniane stropy, oprócz dwóch południowych przy wieży, które otrzymały bezżebrowe sklepienia w XVI wieku. Od strony dziedzińca oświetlane były w przyziemiu jedynie wąskimi oknami ze zwieńczeniem w formie trójliści, dlatego zapewne pełniły funkcje gospodarcze. Większe ostrołukowe, profilowane okna pierwotnie zastosowano na mieszkalnym piętrze od strony wschodniej, zabezpieczonej niedostępnym urwiskiem. Na parterze zapewne każde z pomieszczeń miało połączenie z dziedzińcem, za wyjątkiem jednego w części południowej. Proste portale ostrołuczne utworzone z kilku klińców, łączyły też sąsiadujące ze sobą pomieszczenia wewnątrz budynku. Do rezydencjonalnego piętra z ganku prowadziły trzy portale o ostrołucznych zamknięciach, z profilowaniem na niskim cokole. Pośrodku piętra umieszczono sień wejściową, w narożu której usytuowana była spiralna klatka schodowa na poddasze. Dwa mniejsze pomieszczenie po południowej stronie ogrzewane były narożnymi kominkami. Wszystkie pomieszczenia piętra pałacu były pierwotnie sklepione, w większości krzyżowo, z ciężkimi, graniastosłupowymi, prosto ściętymi żebrami, wspartymi na ostrosłupowych wspornikach, bardzo krótkich służkach i kielichowatych głowicach, gładkich lub pokrytych liściastymi reliefami. Jedno z pomieszczeń piętra posiadało sklepienie kolebkowe. Wyróżniało się ono także triadą drobnych okien osadzonych w półkolistej wnęce, co skłaniałoby do przypuszczeń, iż izba ta była pierwotnie izolowana drewnianą okładziną, lub była ogrzewana paleniskiem z którego dym uchodził przez liczniejsze, wysoko przebite otwory. Cechą charakterystyczną pałacu i pewną nowością w ówczesnej architekturze był brak wielkiej sali (auli), w której do tej pory na zamkach koncentrowało się życie. Zamiast tego w Bezděz utworzono szereg mniejszych pomieszczeń, z pewnością o wyspecjalizowanych funkcjach.
Pałac Burgrabiego został w znacznym stopniu posadowiony na stoku wzniesienia, więc jego pierwsze piętro znajdowało się w przybliżeniu na wysokości dziedzińca, naprzeciwko Pałacu Królewskiego. Pierwotne dolne okna były niewielkie, wąskie i zwieńczone trójliśćmi, większe ostrołukowe z maswerkami umieszczono tylko na piętrze. Zarówno przyziemie jak i piętro zajmowały po trzy pomieszczenia, z których największe, dwuprzęsłowe, na rzucie wydłużonego prostokąta były pośrodku. Boczne pomieszczenia utworzono na planach zbliżonych do kwadratów. Podobnie jak w Pałacu Królewskim gospodarczy parter posiadał stropy drewniane, a reprezentacyjno – mieszkalne piętro sklepienia. Tam też w części południowej znajdowała się komnata z narożnym kominkiem. W komnacie północnej usytuowano natomiast spiralną klatkę schodową na poddasze. Poddasze mogło być jednym dużym niepodzielnym pomieszczeniem lub mogło się dzielić na mniejsze izby za pomocą drewnianych lub szachulcowych przepierzeń.
Zamkowa kaplica św. Michała otrzymała formę salową, z trójbocznie zamkniętym, nie wyodrębnionym zewnętrznie prezbiterium. Z zewnątrz opięto ją uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi umieszczono ostrołukowe okna z maswerkami. Podział horyzontalny elewacji zapewniły gzymsy cokołowy, kapnikowy i wieńczący, z których dwa pierwsze poprowadzono także na przyporach. Elewację zachodnią skomponowano odmiennie w części południowej, wejściowej, gdzie utworzono arkadowy przedsionek, niż w umieszczonej już za murem obronnym zamku części północnej. Wspomnianym podsklepionym przedsionkiem wiodło wejście do kaplicy z poziomu dziedzińca, poprowadzone przez gruby na 3 metry mur.
Wewnątrz kaplicy w południowej części umieszczono emporę dla króla lub pana zamku, dostępną z parteru przez spiralną klatkę schodową, a z piętra z komnaty sąsiedniego pałacu. Empora połączona została z galerią usytuowaną w grubości muru, otaczającą całą kaplicę, zwieńczoną dziewięcioma przęsłami sklepienia krzyżowego bez żeber diagonalnych, ale z żebrami jarzmowymi opuszczonymi na kielichowate głowice skróconych służek, wspartych na stożkowych konsolach. Konsole i kapitele ozdobiono motywami roślinnymi, czy to naturalistycznymi, czy stylizowanymi, często wychodzącymi poza powierzchnię kapiteli do uzupełnianych owocami abakusów. Emporę przykryto sklepieniem krzyżowym bez żeber, na prostych, stożkowatych konsolach i bogato profilowanym gurcie osadzonym na środkowym filarze. Kunsztowne profilowanie uzyskały także dwie ostrołuczne arkady w przyziemiu. Samą kaplicę zwieńczono pięknym sklepieniem krzyżowo – żebrowym z wydatnymi zwornikami, podzielonym na dwa przęsła kwadratowe i wielobok ze sklepieniem sześciodzielnym. Poszczególne przęsła rozdzieliły żebra jarzmowe, razem z żebrami diagonalnymi opuszczone na wiązki służek. W części wielobocznej kaplicy służki opuszczono do posadzki i wielobocznych cokołów, natomiast w części południowej podwieszono na płaskorzeźbionych wspornikach, przy czym wiązki służek wielobocznej części na wysokości gzymsu podokiennego zastąpiono pojedynczymi wałkami z bogato zdobionymi kapitelami. W górnych częściach cokołów służek utworzono niewielkie, poziomo poprowadzone wcięcia, zaczerpnięte z architektury klasycznego gotyku obszaru Hesji. Wzdłuż ścian kaplicy w przyziemiu umieszczono liczne, zwieńczone trójliśćmi, profilowane sedilia dla księdza i służby liturgicznej. Ponadto wnętrze pierwotnie ozdabiały mocowane na sklepieniu tarcze herbowe. W grubości muru kaplicy, po zachodniej stronie umieszczono niewielką zakrystię, dostępną bogato profilowanym portalem z trójlistną archiwoltą i tympanonem pokrytym płaskorzeźbą z roślinnym motywem uzupełnionym jaszczurką (pierwotnie mógł się on znajdować w innym miejscu). Naprzeciwko zakrystii w grubości muru utworzona została półkoliście przesklepiona wnęka, w murze narożnika osadzona została też wspomniana powyżej spiralna klatka schodowa.
Zamek dolny znajdował się po południowo – zachodniej stronie bergfriedu, na nieco niżej położonym terenie. Składał się z dwóch równoległych budynków, pomiędzy którymi umieszczono szerszy niż na zamku górnym dziedziniec. Pomieszczenia w przyziemiach budynków pełniły funkcje gospodarcze, a piętra rezydencjonalne. Powyżej sklepień pierwszych pięter utworzone zostały jeszcze poddasza. Były prawie na pewno używane do celów mieszkalnych, a także obronnych. Oba budynki zostały pokryte dwuspadowymi dachami ograniczonymi przy krótszych bokach trójkątnymi szczytami. Zachodni budynek został dodatkowo wzmocniony od strony urwiska czterema masywnymi przyporami.
Każdy dom podzamcza składał się z trzech komór na parterze i z trzech komór na piętrze, z których centralne były dwukrotnie większe od dwóch pozostałych. Komunikację pionową zapewniały narożne spiralne schody, osadzone w grubości murów. W budynku zachodnim środkowa komnata na piętrze oświetlana była przez dwa duże ostrołukowe okna w ścianie zewnętrznej, podobnie było w budynku wschodnim. Północne pomieszczenia na piętrach obu domów ogrzewane były za pomocą narożnych kominków. Kondygnacje parteru przykryte były drewnianymi, płaskimi stropami, wyżej umieszczono sklepienia krzyżowe, posiadające lżejsze żebra o bardziej skomplikowanym profilowaniu niż na zamku górnym. Najciekawszą komnatą było pomieszczenie wschodniego domu, usytuowane na południe od sieni, doświetlane trzema małymi oknami. Jego wewnętrzne elewacje pierwotnie pokryte były drewnianą okładziną, mocowaną zarówno na ścianach, jak i na suficie, której zadaniem było utrzymywanie ciepła. Z tego powodu przyjmuje się, iż pomieszczenie mogło służyć jako sypialnia. Podobna izba znajdowała się w tym samym miejscu w przeciwnym budynku.
Jednym z wyróżników zamku był zbliżony schemat układu pięter skrzydeł mieszkalnych, umieszczonych w budynkach o zbliżonych gabarytach (Pałac Burgrabiego, oba domy podzamcza). Wszystkie one posiadały sklepioną, dwuprzęsłową sień wejściową, do której przylegało z jednej strony jednoprzęsłowe pomieszczenie z kominkiem, a z drugiej jednoprzęsłowa komnata wyłożona akumulującym ciepło drewnem. Charakterystyczne były również triady gotyckich, ostrołukowych okien, ujętych płytkimi wnękami o półkolistych zamknięciach.
Zachodnią, południową i wschodnią stronę zamku zajmowało podzamcze, otoczone murem obronnym o grubości 1,8 metra. Od strony wschodniej było ono rozległe, od zachodniej zajmowało tylko wąski pas terenu pomiędzy murami zamku górnego a skarpą wzgórza, o długości około 250 metrów i szerokości tylko 50 metrów. W części południowej przedzielone było poprzecznym murem, wzmocnionym cylindryczną wieżą. Umieszczono tam wjazd do zamku, a kolejne dwie zewnętrzne bramy znajdowały się po stronie południowej i wschodniej. Pierwsza brama była dodatkowo poprzedzona przekopem i ziemnym wałem. Wszystkie trzy pierwsze bramy były zwykłymi przejazdami przeprutymi w poprzecznych murach, chronionymi z chodnika straży umieszczonego w koronie murów i połączonymi długą, biegnącą lekkim łukiem kurtyną zaopatrzoną w krenelaż. Wieża przedzamcza flankująca trzecią bramę uzyskała 20 metrów wysokości, średnicę 9,5 metra i w razie konieczności stanowiła samodzielne dzieło obronne. Wewnątrz posiadała jedynie wąskie, ciemne komory o średnicy 1,85 metra, podzielone belkami stropowymi na kilka pięter. Cechą charakterystyczną zamku był brak rozległej zabudowy gospodarczej na przedzamczu.
Na sąsiednim wzgórzu Malý Bezděz, usytuowanym po zachodniej stronie zamku, na przełomie XIV i XV wieku wzniesiono obwarowania z układanego na sucho kamienia (bez użycia zaprawy) i drewna. Powstały one w dobie i na skutek rozwoju broni palnej, a ich głównym zadaniem była ochrona przedpola zamku, który w okresie tym mógł już być rażony ostrzałem z sąsiedniego wzniesienia. Składały się z dwóch czworobocznych budowli, jednaj narożnej po stronie południowej i drugiej, wyżej położonej, usytuowanej w pobliżu muru obwodowego po stronie północnej.
Stan obecny
Bezděz to obecnie jeden z najważniejszych zabytków średniowiecznych na terenie Czech, a także najlepiej zachowany XIII-wieczny zamek Przemysła Ottokara II, przy czym zamkowa kaplica św. Michała Archanioła uchodzi za wybitny przykład XIII-wiecznego wczesnego gotyku. Zmiany z okresu nowożytnego spowodowały wybicie lub powiększenie dużych czworobocznych okien w zabudowaniach mieszkalnych. W okresie baroku zmieniony został też system komunikacyjny w głównych budynkach, przez co nie zachowały się wszystkie średniowieczne portale, gdyż wiele z nich usunięto lub uszkodzono. Być może portal zakrystii w kaplicy przeniesiony został z innej części budynku lub nie jest on autentyczny, bowiem na najstarszych zdjęciach w jego miejscu widnieje jedynie wyrwa. Nie jest również oryginalna arkada wnęki kaplicy naprzeciwko zakrystii. Spośród obwarowań w XVII wieku przekształcone zostały fortyfikacje na zachodnim zboczu wzgórza, gdzie utworzono cztery nowożytne bastiony.
Dzięki przeprowadzanym od kilkudziesięciu lat sukcesywnym pracom renowacyjnym, większość zabudowań zamku jest dziś zadaszona i udostępniona do zwiedzania. Dostępna jest także wieża główna – bergfried, której najwyższa kondygnacja służy za platformę widokową. Zabytek można odwiedzać od poniedziałku do niedzieli, w sezonie letnim w godzinach od 9.00 do 16.30. W okresie zimowym czas otwarcia jest nieznacznie skrócony. Wstęp na sąsiednie wzniesienie Malý Bezděz jest wolny, ale relikty tamtejszych obwarowań są zachowane w minimalnym stopniu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Gabriel F., Kursová L., Královský palác a kaple na hradě Bezdězu a jejich proměny, „Castellologica Bohemica”, 16/2016.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Nováková B., Hrad Bezděz, Praha 2016.
Profous A., Místní jména v Čechách. Jejich vznik, původní význam a změny, dílI I, Praha 1954.