Historia
Miasto Beroun zostało założone na miejscu starszej osady, usytuowanej w pobliżu brodu na rzece Berounka, w drugiej połowie XIII wieku, w okresie panowania króla Przemysła Ottokara II, choć około 1295 roku Wacław II ponowił jego fundację czy też przeprowadził reorganizację miasta (nie wiadomo czy z powodu zniszczeń czy słabego rozwoju). O strategicznym znaczeniu Berouna zadecydowało oprócz umiejscowienia przy przeprawie, także usytuowanie na ważnym szlaku wiodącym z Pilzna do Bawarii, co zarazem zadecydowało o niespokojnej historii miasta, która nie służyła jego gospodarczemu rozwojowi.
Budowę obwarowań rozpoczęto na początku XIV wieku, zapewne w związku z ponownym lokowaniem miasta. Wydaje się, iż ich wznoszenie trwało relatywnie krótko, a prace posuwały się sprawnie w ramach jednolitego planu, lecz żaden z etapów robót nie został poświadczony pisemnie. Prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku lub na początku XV stulecia pierścień obwarowań wzmocniony został zewnętrznym murem.
Karol IV w swym Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego przygotowanym w latach 1349-1353, zaliczył Beroun do miast oddawanych w zastaw co najwyżej na 10 lat oraz potwierdził mieszczanom prawa nadane przez Wacława II. Miasto należało także do ośrodków którym nakazano w 1362 roku gromadzić broń na wypadek potrzeby obrony ziem królestwa. Pomimo utrzymywania obwarowań w dobrym stanie, nie uchroniły one mieszkańców w 1421 roku, kiedy to szturmem Beroun zdobyli i następnie złupili husyci. W kolejnych latach miasto pozostawało już związane z praskimi husytami, później zaś do bitwy pod Lipanami z taborytami. Działania militarne oszczędzały je, ale ucierpiało od letnich powodzi w 1432 i 1434 roku. Po drugiej z nich miasto napadł Burian z Gutštejna, który wywiózł na swój Rabštejn miejskie dobra i uwięził część mieszczan. Ostatecznie Beroun poddał się Zygmuntowi Luksemburczykowi w 1437 roku, dzięki czemu uzyskał potwierdzenie dawnych praw i przywilejów.
W XV i XVI wieku w związku z rozwojem broni prochowej fortyfikacje Berouna zostały zmodernizowane. W księdze miejskiej odnotowano prace budowlane w latach 1508-1518, kiedy to wyremontowano bramy miejskie wraz z ich mostami, oczyszczono fosę, oraz odbudowano zniszczoną w trakcie wichury drewnianą wieżę na przedpolu miasta. Zmodernizowane zostały także główne mury z ich zadaszonymi gankami oraz górne kondygnacje baszt, które przystosowano do ręcznej broni palnej. Część z napraw musiała jednak zostać zniweczona lub ponowiona na skutek kolejnych powodzi i pożarów miasta, zwłaszcza tych największych z lat 1512 i 1544.
Pomimo, iż obwarowania miejskie zostały gruntownie wyremontowane i zmodernizowane w XVI wieku, rozpoczął się wówczas także zgubny dla fortyfikacji zwyczaj oddawania niektórych baszt mieszczanom z przeznaczeniem na cele mieszkalne. Z czasem proceder ten narastał, a wraz ze zmniejszaniem znaczenia obwarowań, mury miejskie były coraz bardziej zastawiane zabudową cywilną. Podobnie jak w większości innych ośrodków miejskich, w XVIII i XIX wieku średniowieczne fortyfikacje całkowicie utraciły znaczenie i zaczęły być rozbierane.
Architektura
Beroun założono na nadrzecznej terasie, wciśniętej pomiędzy dwa cieki wodne. Płynąca od południa mała, meandrująca rzeka Litavka na południowym – wschodzie miasta wpadała do większego koryta rzeki Berounki. Ta zabezpieczała miasto od wschodu i od części strony północnej. Na kierunku północno – zachodnim miasto sąsiadowało z tzw. miejską górą, przewyższającą Beroun o około 70 metrów. Pozostały odcinek zachodni był płaski, pozbawiony większych przeszkód naturalnych, dlatego też stanowił najbardziej zagrożony kierunek.
Miejskie mury obronne otrzymały w planie kształt czworoboku, zbliżonego nieco do kwadratu o bokach długości około 300 metrów, przy czym część wschodnia obwodu posiadała lekkie załamanie. Całość obejmowała obszar około 9,5 ha z dużym, prostokątnym rynkiem pośrodku, połączonym krótkimi ulicami z bramami miejskimi. Przestrzeń miejska dzieliła się na duże działki, które nie wiadomo jednak czy sięgały obwarowań, czy też pozostawiono miejsce na uliczkę podmurną. Nieco wywyższoną pozycję zajmował w narożniku północno – wschodnim XIII-wieczny kościół św. Jakuba Większego, z gotycką wieżą po południowej stronie prezbiterium jako dominantą miasta. Na południe od bramy wschodniej znajdował się natomiast klasztor dominikański z kościołem św. Klemensa, którego wschodnia część kościoła znajdowała się w odległości około 7 metrów od muru miejskiego. Funkcjonował on do zniszczenia miasta w 1421 roku, później teren ten zabudowano kamienicami mieszczańskimi.
Obwarowania miasta Berouna składały się z obwodu głównego muru poprzedzonego zewnętrznym murem parchamu, nawodnionej fosy i ziemnego wału, a także wysuniętych w przedpole fortyfikacji. Główny mur obronny miał od 6 do 9 metrów wysokości (odcinki wyższego muru znajdowały się po stronie zachodniej i południowo – zachodniej) oraz około 2 metry grubości na poziomie przyziemia, choć w górnych partiach stawał się cieńszy. Górną część muru tworzył niezadaszony ganek, chroniony wysokim na 1,8-2 metry przedpiersiem z krenelażem. Merlony tego ostatniego nie posiadały otworów strzeleckich, były długie na 1,5-2 metry i rozstawione co około 0,6-1 metra. W późniejszym okresie średniowiecza niektóre blanki zamurowano z pozostawieniem czworobocznych otworów strzeleckich dla ręcznej broni palnej. Szeroki na 1,2-1,4 metra chodnik straży pierwotnie nie był opatrzony żadną drewnianą konstrukcją, dopiero w trakcie zamurowywania krenelażu przedpiersie przykryte zostało pochyłym daszkiem, choć na żadnej ze znanych wedut nie został on ukazany. Jako że modernizacja obwarowań miała miejsce głównie na najbardziej zagrożonym zachodnim odcinku, być może jedynie tam umieszczono ową konstrukcję.
Główny mur wzmacniało 37 lub 38 otwartych od wewnętrznej strony, czworobocznych baszt, umieszczonych na całym obwodzie w dość regularnych odstępach około 20-24 metrów. Wszystkie one wzniesione zostały według jednolitego wzoru i o podobnych rozmiarach (około 6,6 x 4 metry), różniły się jedynie detalami. Najpewniej większość z nich posiadała sklepione kolebkowo przyziemie, nad którym znajdowało się niższe, otwarte piętro, połączone z kurtynami murów i zwieńczone podobnie jak one – przedpiersiem z krenelażem. Różnica widoczna była jedynie w wysokości, baszty były bowiem wyższe o około 2 metry i wysunięte w przedpole, przed lico kurtyn. Charakterystyczne były dwie baszty narożne (północno – zachodnia i południowo – zachodnia) zwrócone idealnie ku zachodowi a nie ukośnie. Podobnie jak kurtyny także część baszt została przebudowana pod koniec średniowiecza. Ich blankowanie zamurowano i przepruto otworami strzeleckimi, a dzięki niewielkiemu podwyższeniu ścian baszt utworzono dwie dodatkowe kondygnacje, również z otworami strzeleckimi. W jeszcze późniejszym okresie część baszt zamknięto od strony miasta i zwieńczono wysokimi dachami.
Główny obwód poprzedzono niższym zewnętrznym murem o grubości 0,7 metra, który wydzielił szerokie na około 6 do 10 metrów międzymurze. W zachodniej części miasta zewnętrzny mur na skutek późniejszej przebudowy został podwyższony i zaopatrzony oddalonymi od siebie o 3,5 metra szczelinowymi otworami strzeleckimi, umieszczonymi w dwóch rzędach. W podobny sposób przebudowano także cztery baszty, w które zaopatrzony był zewnętrzny mur zachodni. Miały one czworoboczny kształt i były otwarte od strony międzymurza, przy czym narożne (północno – zachodnia i południowo – zachodnia) miały kształt lekko zaoblony i były wysunięte dalej w przedpole, a południowa z nich łączyła się bezpośrednio z narożną basztą głównego obwodu (na weducie Willenberka przedstawiono ją jako bardzo masywną basteję ogniową). Basztę, czy też basteję zewnętrzną posiadał również narożnik północno – wschodni. Otrzymała ona w planie kształt sześcioboku, a poza funkcją obronną pełniła także rolę miejskiego zbiornika na wodę. Nie ma pewności czy podobna baszta znajdowała się w narożniku południowo – wschodnim.
Zewnętrzną strefę obrony stanowiła fosa o płaskim, szerokim na około 15 metrów i głębokim na 4,5 metra dnie. Wypełniały ją wody Berounki, jedynie w północnej części mogła być na małym odcinku zastąpiona kanałem młyńskim. Skarpa wewnętrzna fosy była pionowa i wprost z niej wystawał mur parchamu, natomiast kontrskarpa uformowana była pod lekkim skosem, służąc jako podstawa dla ziemnego wału. Wał ten najokazalszą formę miał w newralgicznym narożniku południowo – zachodnim.
Wjazd do miasta zapewniały dwie główne bramy: Praska (Dolna) po stronie wschodniej, wychodzącej nad rzekę i przeprawę, oraz Pilzneńska (Górna) po przeciwnej, zachodniej stronie miasta. Obie składały się z wysokich czworobocznych wież z ostrołukowymi przejazdami bramnymi w przyziemiu. Ponadto funkcjonowały dwie mniejsze furty: południowa (Niemiecka) oraz północna zwana Świńską (Czeską), którędy wypuszczano zwierzęta na pastwiska. Furty zapewne były zwykłymi portalami przebitymi w murze, flankowanymi basztami.
Obie główne bramy umieszczono w czworobocznych w planie wieżach o bokach długości około 10 metrów, posiadających ponad przejazdem w przyziemiu dwa piętra i górny ganek obronny, pierwotnie zaopatrzony w krenelaż (choć już od początku wieże bramne posiadały zadaszenie). Wysokie, kolebkowo sklepione przejazdy dostępne były ostrołucznymi portalami. Portale te otrzymały uskoki profilowane ozdobnymi, gruszkowymi w przekroju rowkami o nieco odmiennej formie nad i poniżej gzymsów impostowych. Zewnętrzne elewacje bram otrzymały wysokie wnęki do opuszczania i podnoszenia bron, sięgające aż wysokości drugich pięter, gdzie kończyły się ostrołucznymi arkadami. Oprócz brony każdą bramę zamykano dwuskrzydłowymi wrotami zawieszanymi na zewnętrznych portalach. Wewnątrz przejazdu w jego sklepieniu znajdowały się otwory, mogące służyć obronie (tzw. mordownie) lub wciąganiu przedmiotów. Na każdym piętrze znajdowało się pojedyncze pomieszczenie, przy czym dolne były podsklepione kolebkowo a górne kryte stropem. Wejścia do nich były wyjątkowo dobrze zabezpieczone. Prowadziły od południa, małymi portalami osadzonymi na wysokości 2 metrów nad koroną przyległych murów, konieczne było więc użycie drabin. Sam portal w bramie Dolnej posiadał wnękę na zwodzoną kładkę, za którą znajdowało się ciasne przejście przez grubość muru wieży bramnej, w którym wchodzący musiał się obrócić i przejść przez wąskie (63 cm) przejście zabezpieczone drzwiami. Co więcej wejście na piętro prowadziło po schodach, ponad sklepieniem przyziemia. Nie ma pewności jak przedostawano się na najwyższy chodnik obronny, być może służyły ku temu proste, drewniane schody z drugiego piętra. Główną różnicą pomiędzy obiema bramami było ich usytuowanie w stosunku do muru obwodowego: zachodnia brama była wysunięta dużą częścią ku parchamowi, wschodnia natomiast położona była w jednej linii z zewnętrznymi elewacjami kurtyn głównego muru. Sklepienia ich przejazdów były też na nico rożnych wysokościach.
Na skutek przebudowy bramę Górną podwyższono a jej drugie piętro zasklepiono i zaopatrzono w narożne wykusze. W bramie Dolnej natomiast w miejsce krenelażu przebito czworoboczne otwory strzeleckie. Obie wieże bramne zaopatrzono również w przedbramia, przypuszczalnie wyposażone w zwodzone mosty przerzucane nad fosą. W jeszcze dalszej fazie przedbramie bramy Górnej przedłużono drugą, długą aż na 30 metrów szyją, częściowo wychyloną z osi przejazdu bramy. Bocznych ścian owej szyi można było bronić z trzech poziomów otworów strzeleckich, zamykana zaś była mostem zwodzonym ponad przedłużoną ku zachodowi fosą (nad starszą częścią przekopu przerzucono dwie arkady).
Nieczęsto spotykanymi elementami obrony Berouna były obwarowania wysunięte w dalekie przedpole. Były to wieże, z których jedna stała na górze miejskiej po stronie północno – zachodniej, druga zaś przypuszczalnie po północnej stronie miasta. Ta pierwsza pierwotnie była drewniana, opięta przykopem i podwójnym obwodem muru wewnątrz którego znajdowała się studnia. Druga, zwana Na Čapích, początkowo także była drewniana, ale przebudowano ją później na murowaną. Oprócz nich funkcjonował system sześciu rogatek umieszczonych na drogach dojazdowych do miasta, przy czym nie chodziło o obronę przedmieść jako że te nie były obwarowane. Stanowiły one zapewne proste portale bramne w krótkich kurtynach o niewielkiej wartości obronnej, jedynie te zlokalizowane za i przed korytami rzecznymi mogły stanowić większą przeszkodę. Lepiej chroniona była także znajdująca się po zachodniej stronie bramy Górnej (w odległości około 400 metrów) brama Kacerska, przyległa do zbocza góry miejskiej. Jej ścianę o grubości 0,8 metra przebito otworami strzeleckimi i pociągnięto na południu aż do koryta Litavki. Następna furta znajdowała się na wyspie pośród wód Berounki na wschód od bramy Dolnej, na przedmieściu zwanym Zawodzie (Závodi) i poprzedzona była kolejną, zlokalizowaną na przeciwnym brzegu rzeki. Furta południowa chroniła natomiast przeprawy przez Litavkę na południu i prawdopodobnie wzmocniona była wieżą.
Stan obecny
Średniowieczne obwarowania Berouna należą do najlepiej zachowanych na terenie Czech. Do dnia dzisiejszego zachowały się obie główne wieże bramne: Praska prawie w oryginalnej formie i Pilzneńska, która została przebudowana w okresie nowożytnym. Ponadto na całym obwodzie widoczne są długie odcinki murów miejskich z basztami i częścią fosy, przy czym po stronie zachodniej zachował się dodatkowo odcinek muru parchamu z basztą zewnętrzną. Od 1994 roku przeprowadzano stopniową renowację fortyfikacji, zwłaszcza południowej, wschodniej i prawie całej zachodniej część obwodu.
pokaż bramę Pilzneńską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.