Historia
Miasteczko Benešov pojawiło się w połowie XIII wieku wraz z pobliskim zamkiem Šarfenštejn, siedzibą możnego rodu Markvarticów, których po krótkim czasie zastąpił Jan z Michalovic i jego potomkowie. Na początku wojen husyckich w Benešovie zawiązała się antyhusycka koalicja, co nie uratowało jednak miasta przed spaleniem przez Jana Roháča z Dubé. W 1432 Hynek z Dubé oddał Šarfenštejn i Benešov w zastaw, początkowo na krótki czas, ale od około połowy XV wieku miasto pewnie dzierżył już Zygmunt z Vartenberka. Posiadał on także zamek Šarfenštejn, w 1445 roku zniszczony w trakcie wyprawy łużyckich mieszczan. Prawdopodobnie po jego spaleniu Vartenbergowie postanowili założyć nową siedzibę w Benešovie, po raz pierwszy odnotowaną w źródłach pisanych w 1502 roku.
W 1511 roku zadłużone benešowskie dobra od Zikmunda z Vartemberka kupił Mikuláš Trčka z Lípy, co przy okazji pozwoliło po raz pierwszy odnotować podupadłe już wówczas miejskie mury obronne. W latach 1511-1515 dokonano ich naprawy, a także niewielkiej rozbudowy benešowskiego dworu, czy też zamku. Pomimo tego w 1515 roku Benešov został przez Mikuláša sprzedany możnej rodzinie Salhausen z Miśni, która została przyjęta w grono czeskiej szlachty. Dzięki nim w kolejnych latach Benešov wszedł w okres rozkwitu. W 1522 – 1524 Bedřich (Fridrich) Salhausen wzniósł swą nową siedzibę, zwaną później zamkiem Górnym, natomiast rozbudowy o zamek Dolny dokonał jego syn, Hanuš, w okresie 1540-1544. Po śmierci Bedřicha w 1562 roku połową miasta i zamkiem Dolnym władał Hanuš, a drugą połową Benešova i Górnym zamkiem Bedřich (Fridrich) młodszy. Trzeci brat, Jáchym, nie otrzymał niczego przy podziale własności.
W 1571 roku na zamku wybuchł pożar dokonując znacznych zniszczeń także w części miasta. Remont doprowadził do przebudowy zamku w renesansową rezydencję. Gdy pięć lat później zmarł Hanuš, schedę po nim przejął jego syn Antonin, który wzniósł na zamku Dolnym nowe skrzydło dla swego brata Wolfa.
Na początku XVII wieku zamek Dolny nabył powiernik Albrechta z Valdštejnu, hrabia Vilém Kinský z Vchynic. Został on zamordowany w 1634 roku, a jego majątek skonfiskowano i sprzedano cesarskiemu generałowi hrabiemu Janowi z Aldringen. Nowi właściciele rezydowali jednak w innych posiadłościach, a oba zamki w Benešovie służyły jedynie jako letnie rezydencje. Później znajdowały się tu mieszkania ich popleczników, głównie urzędników i pracowników leśnych. Dzięki temu kompleks budynków uniknął poważniejszych przekształceń.
Architektura
Miasto i zamek założono na obniżającym się z północy na południe terenie, opadającym do doliny przepływającego na południowym – wschodzie strumienia. Benešov zajął obszar około 4,3 ha na planie nieregularnego czworoboku. W najbardziej wysuniętym i zarazem najwyżej położonym narożniku północno – wschodnim umieszczono gotycki kościół farny Narodzenia Panny Marii, którego masywna wieża umieszczona po północnej stronie korpusu i zaopatrzona w kluczowe otwory strzeleckie odgrywała rolę obronną i strażniczą. W narożniku północno – zachodnim miasta zbudowany został zamek Górny, zaś w bliskiej odległości od niego, po południowo – zachodniej stronie nieco późniejszy zamek Dolny. Obydwa stały w linii miejskich murów obronnych.
Zamek Górny w latach 20-tych XVI wieku składał się z prostokątnego w planie, dwupiętrowego budynku mieszkalnego, do którego od strony północno – zachodniej przystawiona była cylindryczna wieża. Mogła ona być wraz z murem po stronie północnej, częścią starszych obwarowań miejskich, ale bardziej prawdopodobne, iż powstała w ramach budowy późnogotyckiego zamku. Przed obwarowaniami znajdował się przekop ponad którym przerzucany był zwodzony most prowadzący do zamkowej furty. Po południowej stronie budynku wydzielono dziedziniec, który zamknięto murem od strony miasta i zamku Dolnego. Po stronie południowo – wschodniej do budynku przystawiono w 1540 roku ośmioboczną wieżyczkę z klatką schodową, natomiast po stronie północno – wschodniej wysuniętą przed obwód obronny czworoboczną wieżę mieszkalną. Pomieszczenia w zachodniej części budynku zwieńczone były sklepieniami kolebkowymi i pełniły najpewniej funkcje gospodarcze. Komnaty na górnym piętrze były już przykryte drewnianymi stropami, a ich funkcje były mieszkalne.
Drugi budynek wzniesiono w 1543 roku po wschodniej stronie dziedzińca. Także on posiadał wieżyczkę z klatką schodową od strony majdanu. Początkowo pełnił funkcje gospodarcze. W przyziemiu posiadał dwa duże pomieszczenia w części północnej, rozdzielone wąską sienią przechodnią od małego pomieszczenia po stronie południowej. Wszystkie te pomieszczenia poza sienią były sklepione krzyżowo.
Zamek Dolny wzniesiony został jako prostokątny budynek z dłuższą osią na linii zachód – wschód. Komunikację pionową zapewniała w nim klatka schodowa, umieszczona częściowo w ryzalitowej wieży, przystawionej do południowej fasady. Po południowej stronie umieszczono tzw. Pałac Wolfa, najmniejszy budynek zamkowego kompleksu o kształcie litery „L”. Połączono go z głównym budynkiem zamku Dolnego poprzez zadaszony korytarz, przymocowany do pierwszego piętra.
Stan obecny
Zamek w Benešovie nad Ploučnicí to obecnie jeden z najznamienitszych przykładów renesansowej budowli na terenie Czech, jednak znaleźć można w nim również wiele elementów późnogotyckich, z których najbardziej rzuca się w oczy wieża północno – zachodnia. Cały kompleks zamkowy, jako narodowy pomnik kultury, udostępniony jest do zwiedzania w sezonie turystycznym trwającym od 31 marca do 31 października. Poza tym okresem zamek jest dostępny dla wycieczek jedynie po wcześniejszym uzgodnieniu z administracją zabytku. Wewnątrz dla zwiedzających przygotowano wystawy mebli, porcelany, zbroi, obrazów, grafiki i innych przykładów rzemiosła artystycznego, przywołujące wyobrażenie o życiu drobnej szlachty w XVI i XVII wieku. Miejskie mury obronne przetrwały jedynie we fragmentach, głównie po stronie północnej, w okolicach zamku Górnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Brych V., Chotěbor P., Durdík T., Fišera Z., Procházka Z., Rykl M., Slavík J., Svoboda L., Úlovec J., Encyklopedie českých tvrzí, t. 1, Praha 1998.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.