Historia
Królewskie miasto Bělá pod Bezdězem zostało założone około 1304 roku w dolinie potoku Bělá, jako iż funkcjonowanie starszej osady pod pobliskim wzgórzem zamkowym Bezděz, okazało się utrudnione z powodu braku dostępu do wody. Z tego powodu translokowana osada początkowo nazywana była Nový Bezděz. Wykonawcą przeniesienia miał być Hynek z Dubé, najwyższy praski burgrabia, który wówczas dzierżył Bezděz na zasadzie otrzymanego od króla zastawu. W 1337 roku opóźniony przywilej lokacyjny wydał jego syn o tym samym imieniu, zaś w 1345 roku sprowadził on do miasta zakon augustianów. W okresie tym Bělá posiadała już obwarowania, po raz pierwszy odnotowane w źródłach pisanych w 1337 roku (wspomniana została wówczas brama Niemiecka).
W 1346 roku król Karol IV wykupił zastaw i przyłączył miejscowe dobra z powrotem do Korony. Podobny krok uczynił także w 1396 roku król Wacław IV, jednak niedługo później ponownie oddał miasto w zastaw margrabiemu morawskiemu Prokopowi, czym zapoczątkował długie spory finansowe trwające aż do 1406 roku, a nawet dłużej, do wybuchu wojen husyckich (w 1421 roku miasto dzierżył zwolennik strony katolickiej Jan z Michalovic).
W 1421 roku miasto zaatakowali i zajęli husyccy prażanie. Obwarowania miejskie nie uchroniły wówczas mieszczan, podobnie jak w 1425 roku, gdy Bělá zdobyta została i spalona przez oddziały sierotek, oraz w 1431 roku, kiedy to do miasta weszły oddziały miśnieńskie. Bělá należała więc na przemian do zwolenników króla Zygmunta i husyckich buntowników. Po zakończeniu wojny miasto wraz ze zniszczonymi obwarowaniami (wypalone zostały ich drewniane elementy) powróciło do rąk panów z Michalovic, a po bezdzietnej śmierci w 1468 roku Jindřicha z Michalovic stało się własnością Jana Tovačovskiego z Cimburka. Za jego następcy, morawskiego hejtmana Ctibora Tovačovskiego, obdarzona przywilejami Bělá weszła w okres dobrobytu, co zaowocowało naprawami obwarowań, odnotowanymi w 1483 roku (badania dendrochronologiczne elementów bramy Czeskiej) i 1503 roku, oraz przeprowadzoną mniej więcej w tym samym czasie rozbudową bram o przedbramia i muru zewnętrznego o baszty (sam mur parchamu zapewne powstał wcześniej).
Pod koniec XV wieku i w pierwszej połowie XVI stulecia właściciele miasta kilkukrotnie się zmieniali. Od 1553 roku, po rozdzieleniu miejscowych dóbr ziemskich, samo miasto dzierżył ród Berków z Dubé. Jeden z nich, Jan Berka z Dubé, w 1571 roku ukarał mieszczan z powodu braku napraw miejskich murów obronnych, o co wcześniej się do nich zwracał. Wydaje się, iż prace te przeprowadzono w dalszych latach 70-tych XVI wieku. Dzięki temu obwarowania służyły jeszcze przez kilkadziesiąt lat, jednak od XVII wieku, w związku z szybkim rozwojem broni palnej, zaczęły tracić na znaczeniu. W XVIII i XIX zaczęły być rozbierane w celu pozyskania materiału budowlanego i udrożnienia ruchu.
Architektura
Miasto założono na rozległym wyniesieniu terenu, które z trzech stron opadało ku głębokim dolinom, a tylko od zachodu łączyło się równym teren z przedpolem. Obwód obronny usytuowany był na planie zbliżonym do wydłużonego na linii wschód – zachód owalu. Wschodni kraniec łączył się ze średniowiecznym dworem, przebudowanym następnie na zamek, na północy zaś płynął strumień Bělá. Całość miasta zamkniętego wewnątrz murów obronnych mierzyła około 16,4 ha. Teren ten rozdzielony był na równe działki przedzielone dwoma biegnącymi od zachodu głównymi ulicami, łączącymi się z obszernym rynkiem pośrodku miasta. Za nim, w narożniku południowo – wschodnim, w bliskiej odległości od muru miejskiego, usytuowany został kościół farny św. Krzyża, natomiast przeciwległy narożnik północno – zachodni od 1345 roku zajmował klasztor augustiański.
Obwarowania składały się z kamiennego muru, po stronie północnej i południowej usytuowanego w odległości około 7-9 metrów od stoków wzniesienia. Z tego powodu nie był on tam poprzedzony ani przekopem, ani zewnętrznym murem parchamu. Grubość murów dochodziła do 1,8 metra. Prawdopodobnie zwieńczony był on blankowanym przedpiersiem (widocznym na nowożytnych wedutach), nie został natomiast wyposażony w żadne baszty z uwagi na wyjątkowo dogodne do obrony warunki terenowe. O wiele większą uwagę zwrócono ku najbardziej zagrożonej zachodniej stronie obwarowań. Na odcinku tym wzniesiono zarówno niższy, zewnętrzny mur jak i wykopano fosę. Grubość głównego muru w przyziemiu wynosiła tyle samo – 1,8 metra, a wysokość dochodziła do około 5 metrów. Na tym poziomie znajdowała się szeroka na 0,6 metra ściana przedpiersia. W odróżnieniu od innych odcinków mur zachodni nie posiadał krenelażu, a najpewniej pełne przedpiersie przebite otworami strzeleckimi. Szeroki na 1,2 metra chodnik straży nie posiadał zadaszenia. Muru zachodniego nie wzmocniono także basztami, za wyjątkiem przypuszczalnej pojedynczej wieży w narożniku południowo – zachodnim.
Zachodni mur parchamu (zewnętrzny) oddalony był od muru głównego o około 11-12 metrów. Jego grubość wynosiła około 0,8 metra, nie wiadomo natomiast jak był zwieńczony. W regularnych, około 10 metrowych odstępach, mur ten przebito szczelinowymi otworami strzeleckimi o wymiarach 60×15 cm, a także wzmocniono co około 30-40 metrów półkolistymi, otwartymi od wewnątrz basztami. Każda z baszt posiadała po trzy otwory strzeleckie, zaopatrzone od wewnątrz w drewniane podpórki dla hakownic. Wysokość baszt prawdopodobnie była równa z kurtynami muru zewnętrznego. Przed nimi zewnętrzną strefę obrony tworzyła fosa – nienawodniona, częściowo obmurowana, szerokości około 12 metrów.
Wjazd do miasta zapewniały cztery bramy i jedna furta. Głównymi były te umieszczone naprzeciwko siebie, na przedłużeniu ulicy która wytworzyła północną część rynku. Na zachodzie była to brama Niemiecka (Klasztorna, Saska), a na wschodzie Dolna (Praska, Zamkowa). Na północ od rynku znajdowała się brama Kuřívodska (Mazaná), zaś po stronie zachodniej funkcjonowała jeszcze (na południe od Niemieckiej) brama Czeska. Ze względu na zbyt duże nachylenie terenu żadnej bramy nie umieszczono po stronie południowej. Komunikację ułatwiała natomiast północna furta, skierowana nad strumień w pobliżu klasztoru augustiańskiego.
Bramy zapewne umieszczono w czworobocznych wieżach z ostrołukowymi przejazdami zabezpieczanymi wrotami i broną. Zachodnia brama Czeska otrzymała mury grubości 2,3 metra i 13 metrów wysokości, choć prawdopodobnie jej pierwotna wysokość była nieco większa. W jej przyziemiu umieszczono szeroki, ostrołuczny portal (zewnętrzny 4,3 metra, wewnętrzny 4,5 metra), wiodący do podsklepionego przejazdu. Przejazd ten zamykany był dwoma wrotami oraz w zachodniej części broną, opuszczaną w wysokiej, półkoliście zwieńczonej wnęce. Na pierwsze piętro wieży bramnej wiódł jedynie otwór z chodnika straży kurtyny północnej, zamykany tylko drzwiami, nawet bez wyposażenia w rygiel. Wnętrze, dostępne po kilku stopniach (z powodu sklepienia przejazdu), oświetlane było przez trzy nieduże, prostokątne okna, zamykane pierwotnie okiennicami. Początkowo nie były one przeznaczone do obrony, na co wskazywałoby umieszczenie południowego tuż nad kurtyną oraz brak północnego. Oddzielone drewnianym stropem drugie piętro zaopatrzono tylko w jedno okno od strony północnej.
Brama Czeska wyposażona została w niewielkie przedbramie, usytuowane pod skosem w stosunku do wieży bramnej oraz w linii z murem parchamu. Ściany w jego czole zostały zaokrąglone, przy czym w tych nietypowych zaobleniach umieszczono po jednym kluczowym otworze strzeleckim. Oba otwory wyposażono w kieszenie utrzymujące podstawki pod hakownice. Ostrołucznie zwieńczony portal wjazdowy przedbramia zamykany był zwodzonym mostem, który po podniesieniu osadzano w czworobocznej wnęce i dodatkowo drewnianymi wrotami. W krótkiej szyi przedbramia pierwotnie znajdowały się przejścia na teren międzymurza.
Stan obecny
Po dzień dzisiejszy pozostałości obwarowań zachowały się na relatywnie długich odcinkach, widocznych z trzech stron miasta: od zachodu, północy i na południu, z czego w najlepszym stanie widoczne są fragmenty po stronie zachodniej, gdzie znajduje się brama Czeska wraz z przyległym murem oraz obniżonymi ścianami przedbramia, a także mur zewnętrzny parchamu z reliktami trzech baszt. Obecnie w bramie znajduje się sklep z pamiątkami i jednocześnie niewielki punkt widokowy. Czynna jest od wtorku do niedzieli w godzinach 11:00-17: 00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. I, Praha 1977.