Historia
Pierwsze obwarowania drewniano – ziemne w Złotoryi (Aurimontium, od XIV wieku Golperk, Goltberg, Goldberg) zostały wzniesione po 1211 roku, kiedy Henryk Brodaty nadał osadzie pierwsze przywileje miejskie, a zapewne przed 1232 roku, gdy miasto zostało lokowane na prawie niemieckim. Kamienne mury obronne zaczęto budowań w pierwszej połowie XIV wieku na miejscu wcześniejszych obwarowań drewniano – ziemnych. Po raz pierwszy wzmiankowane były w źródłach pisanych w 1357 roku.
Obwarowania nie uchroniły miasta przed zdobyciem i złupieniem przez husytów w 1427 roku oraz ponownie w 1428 roku w trakcie wielkiej wyprawy Prokopa Łysego (mieszczanie mieli jedynie obronić się w zabarykadowanym kościele farnym, w którym dysponowali zapasami pokarmu, studnią i piecem). Trzy lata później pod miasto kilkukrotnie podchodziły mniejsze grupy zbrojnych. Oddalały się po uzyskaniu sporych ilości piwa, chleba i owsa, ale po odmówieniu dostarczenia dodatkowych porcji, 25 marca miasto zostało spalone. Ponownie zniszczenia przetrwać miał jedynie kościół farny, natomiast obwarowania, zapewne nie odbudowane jeszcze ze zniszczeń po wcześniejszych najazdach, mogły raz jeszcze ucierpieć.
W ostatniej ćwierci XV wieku na bazie doświadczeń z wojen husyckich i na skutek rozwoju broni palnej obwarowania rozbudowano. Po 1480 roku wzniesiono dodatkowy zewnętrzny pierścień murów oraz wzmocniono baszty i bramy, przebito też w obwodzie obronnym dwie dodatkowe furty w celu ułatwienia komunikacji mieszkańcom. Następnie fortyfikacje wzmocnione zostały około połowy XVI wieku, w związku z zagrożeniem tureckim. Na wieżach bramnych wykonano wówczas renesansowe attyki, a w kurtynach i basztach dodatkowe otwory strzeleckie.
Od XVII wieku obwarowania zaczęły tracić na znaczeniu i podupadać. Niszczejące fortyfikacje zaczęto rozbierać od 1830 roku, a szczególnie po uzyskaniu oficjalnego zezwolenia w 1863 roku. Roboty te kontynuowano jeszcze w latach 1900 – 1902, gdy za zezwoleniem ministerstwa kultury i sztuki wyburzono odcinek muru z basztą. Pierwsze prace zabezpieczające zachowanych fragmentów przeprowadzono w latach 1964 – 1965.
Architektura
Miasto założone zostało po południowej stronie rzeki Kaczawy, na planie wydłużonego owalu o dłuższej osi na linii północny – wschód, południowy – zachód. Obwarowania początkowo obejmowały przestrzeń około 14 ha, a po powiększeniu miasta w drugiej połowy XIII wieku 20 ha. Teren nie był równy, dość silnie opadał w stronę doliny rzeki ku północnemu – wschodowi. Mniej więcej jego centralną część zajął wydłużony plac rynkowy z którego narożników prowadziły wzdłuż osi główne drogi. Co charakterystyczne i wyjątkowe nie zbiegały się one przed bramami miejskimi (prawdopodobnie ze względu na wcześnie przeprowadzoną lokację). Nie wiadomo czy miasto otaczała uliczka podmurna, ale najpewniej zabudowa na obrzeżach Złotoryi była luźniejsza, z licznymi ogrodami i sadami mieszczan. Kościół farny znajdował się z dala od obwarowań, natomiast przy murach miejskich rozlokowany był klasztor franciszkański.
Mur miejski zbudowany został z piaskowca, bazaltu i później cegły. Miał od 1,4 do 1,7 metra grubości, ale w niektórych partiach dochodził do 2 metrów grubości w przyziemiu, a przy klasztorze franciszkańskim nawet do 2,4 metra. Wysokość muru wynosiła około 5-7 metrów do poziomu chodnika straży który biegł w jego koronie. Ochronę obrońców zapewniał początkowo krenelaż, później przynajmniej na części obwodu zastąpiony w okresie rozwoju broni palnej prostym, zadaszonym przedpiersiem z otworami strzeleckimi.
Pod koniec XV wieku dobudowany został drugi, niższy, zewnętrzny pas muru parchamu (nie na całym obwodzie), usytuowany w odległości około 8-10 metrów od kurtyn głównych murów. W jego linii utworzone zostały półkoliste, otwarte od strony międzymurza basteje. W okresie tym prawdopodobnie wzmocniono również nieregularnie rozmieszczonymi basztami wewnętrzny obwód murów. Zewnętrzną strefę obrony stanowił przekop, zapewne w większości suchy ze względu na nachylenie terenu miasta.
Początkowo miasto posiadało dwie bramy: Dolną czyli Legnicką po stronie północno – wschodniej i Górną zwaną Kowalską, usytuowaną po przeciwnej stronie Złotoryi, na południowym – zachodzie. Obie znajdowały się w odległości około 200 metrów od placu rynkowego. Na początku XV wieku przebito furty Wilczą (Wilkowską) i Solną, które w XVII stuleciu przekształcono w pełnoprawne bramy. Starsze, główne bramy chronione były przez wieże przybramne. Wieża Kowalska uzyskała średnicę 9,5 metra przy grubości murów wynoszącej około 2,7 metra i wysokości przekraczającej 20 metrów.
Stan obecny
Miejskie mury obronne Złotoryi zachowały się do dnia dzisiejszego na mniej niż połowie dawnego obwodu. Mocno obniżone fragmenty murów ciągną się przy ul. Sikorskiego po stronie północnej, dalej przy ul. Klasztornej za kompleksem zabudowań franciszkańskich na północnym – wschodzie i wzdłuż ul. Staszica po stronie wschodniej i południowo – wschodniej dawnego obwodu obronnego, gdzie obecnie znajduje się najdłuższy odcinek murów. Przy ul. Klasztornej przetrwała również obła baszta, a relikty bastionów zewnętrznego obwodu obejrzeć można przy alei Miła. Najefektowniejszą pozostałością obwarowań jest wieża Kowalska, będąca pierwotnie wieżą bramy Górnej. Jej zwieńczenie jest efektem nowożytnej przebudowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dzieje Złotoryi, red. R.Gładkiewicz, Złotoryja-Wrocław 1997.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, red. S.Brzezicki, C.Nielsen, Warszawa 2006.