Historia
Kościół parafialny Panny Marii i św. Jerzego powstał jako budowla wczesnogotycka w latach 1265-1275, zbudowany jednak został na miejscu starszej świątyni romańskiej wzniesionej nie później niż w pierwszej połowie XIII wieku. W tym czasie nie istniało jeszcze miasto Ziębice, toteż kościół późnoromański służył najpewniej polskiej osadzie, funkcjonującej przed przybyciem niemieckich kolonistów. Po przekształceniu polskiej osady targowej w miasto lokacyjne w trzeciej ćwierci XIII wieku, doszło do przebudowy nawy starej świątyni, która zapewne wówczas była już zbyt mała lub też została zniszczona w czasie najazdu mongolskiego.
W drugiej połowie XIV wieku stare prezbiterium także okazało się zbyt ciasne lub zbyt zniszczone i pod koniec XIV stulecia lub na początku XV wieku zostało zastąpione nową trójnawową budowlą gotycką. Kolejna rozbudowa z lat 1420-1423 miała miejsce na zlecenie księcia Jana Ziębickiego, który ufundował kaplicę Mariacką. W pierwszej ćwierci XV wieku wzniesiono również kaplicę św. Jerzego, natomiast w drugiej połowie XV stulecia (lub jeszcze w XIV wieku) przy fasadzie zachodniej postawiono wolnostojącą dzwonnicę. Wiadomo, iż w 1468 roku w okresie wojen Macieja Korwina i Jerzego z Podiebradów miasto obsadziły oddziały sprzyjające Korwinowi, które umocniły się na wzgórzu kościelnym. Być może właśnie wówczas zadecydowano o budowie wieży dzwonniczej, mogącej mieć również znaczenie obronne.
Kościół nie ucierpiał w trakcie wojen husyckich, ani w okresie wojen z drugiej połowy XV wieku, nie musiał być zatem poddawany renowacjom i przebudowom. Jedynie pod koniec XV wieku założono we wschodniej, prezbiterialnej części kościoła sklepienie nad nawą główną, nie wiadomo jednak czy zastąpiło ono starsze. Koniec XV i początek XVI wieku był okresem stabilizacji politycznej i gospodarczej, świątynię znacznie więc wówczas wzbogacono, między innymi o ścienne polichromie i późnogotyckie wyposażenie.
W 1537 roku budowlę przejęli protestanci, lecz księża katoliccy odzyskali ją w 1629 roku w czasie wprowadzanej przez Habsburgów kontrreformacji. Trudności finansowe potęgowane wysokimi kontrybucjami i podatkami zmusiły miasto w 1649 roku do sprzedaży wielkiego dzwonu, lecz szczęśliwie kościół przetrwał wojnę trzydziestoletnią bez szkód. W drugiej połowie XVII wieku przeprowadzono jedynie parokrotne naprawy dachu, natomiast znacznie poważniejsze prace trzeba było wykonać w stuleciu XVIII. W latach 1706-1707 nastąpiło odnowienie kościoła, wymiana zachodniej części sklepień, zmiana dachu z podwójnego na pojedynczy, dwuspadowy oraz niestety przebudowa wczesnogotyckich szczytów na barokowy. Kolejną renowację przeprowadzono w latach 1898-1900, częściowo usunięto wówczas barokowe naleciałości, zbudowano neogotyckie szczyty oraz przybudówki przy prezbiterium. Założono także nowe sklepienia w korpusie nawowym i pokryto ściany jaskrawą, niezgodną z zabytkowym wnętrzem polichromią.
Architektura
Pierwotny, najstarszy kościół późnoromański planowany był jako bazylika z prezbiterium zakończonym na wschodzie apsydą oraz z dwoma dodatkowymi apsydami bocznymi i być może z transeptem. Wkrótce jednak po rozpoczęciu budowy zmieniono układ przestrzenny na halowy, mur północny został pogrubiony od zewnątrz i podwyższony, a mur południowy wzmocniony masywniejszymi przyporami. Jako że rozstaw przypór nie odpowiadał nowej koncepcji, korpus nawowy został powiększony poprzez przesunięcie ściany zachodniej (śladem tych zmian jest przypora północno – zachodnia, usytuowana bardzo blisko przypory narożnej). Powstały w ten sposób halowy korpus stał się najstarszym na Śląsku założeniem dwunawowym, późnoromańskie prezbiterium funkcjonowało natomiast aż do XV wieku, kiedy to zastąpiono je gotyckim. Kościół z XIII wieku przykryty był ponad korpusem nawowym dwoma dachami dwuspadowymi opartymi o trójkątne szczyty. Jego przypory dochodziły aż do wysokości fryzu nałęczkowego, a w każdym przęśle umieszczone było wysokie dwudzielne okno z maswerkiem. Dodatkowo w ścianie zachodniej wykonano dwie rozety maswerkowe.
Kościół w swej ostatecznej formie z okresu średniowiecza w części zachodniej był dwunawowy, czteroprzęsłowy, halowy. Umieszczone od wschodu prezbiterium miało formę typową dla kościołów parafialnych miast śląskich: trójnawową, bazylikową, od wschodu zamkniętą trójbocznie przy każdej nawie. Do wschodnich przęseł korpusu nawowego przystawione były dwie kaplice. Od południa była to pochodząca z pierwszej ćwierci XV wieku kaplica św. Jerzego z trójbocznym zamknięciem. Po stronie północnej symetryczny kształt zachowany został po przystawieniu w latach 1420-1423 kaplicy Mariackiej o czworobocznym w planie kształcie. Po stronie północno – zachodniej przy kościele usytuowana była wysoka, czworoboczna, pięciokondygnacyjna, kamienna, pierwotnie wolnostojąca dzwonnica, przykryta piramidalnym hełmem. O jej obronnym charakterze świadczyć mógłby brak jakichkolwiek otworów w dolnych kondygnacjach oraz zwieńczenie krenelażem. W narożniku między kaplicą św. Jerzego a prezbiterium umieszczono kwadratową wieżyczkę schodową.
Na zewnątrz kościół został opięty przyporami, między którymi umieszczono ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna z maswerkami. Późniejsze prezbiterium doświetlały wyższe, smuklejsze okna dwudzielne i trójdzielne. W zachodniej elewacji korpusu przepruto dwie rozety oraz ostrołukowy, wczesnogotycki portal w nawie północnej, powstały w pierwszej połowie XIII wieku. Ościeża jego węgarów ustawiono ukośnie, tak że otwór wejściowy poszerzał się na zewnątrz, a na ich tle ustawiono po trzy kolumny z obu stron. Utworzono przy nich charakterystyczne dla przejściowego okresu XIII wieku spłaszczone bazy, przewiązki umieszczone w połowie trzonów oraz kielichowe kapitele z dekoracją roślinną. Szczególnie wyrafinowaną formę otrzymał tympanon z dekoracją ze swobodnie rozrzuconych liści klonu oraz ze stylizowanym krzyżem pośrodku. Zewnętrzne elewacje korpusu kościoła ozdobiono także fryzem arkadowym. Przykryto go dwoma dachami dwuspadowymi, oddzielnymi dla każdej nawy.
Późniejsza, gotycka część prezbiterialna kościoła wyraźnie odróżniła się od ciemnej i przysadzistej części zachodniej, z wnętrzem przykrytym sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na ciężkich filarach (jednym ośmiobocznym i dwóch krzyżowych w przekroju). Wysoka część wschodnia otrzymała dla odmiany smukłe filary o przekroju ośmioboków (prostokątne w planie ze ściętymi narożnikami), podtrzymujące przeważnie sklepienia gwiaździste, ale także krzyżowe i sieciowe. Na filary opuszczono nałożone od strony nawy głównej lizeny, ale na wysokości okien urwano je i nadwieszono wsporniki ostrosłupowe, podtrzymujące żebra sklepień. Na filarach w nawach bocznych oraz w zamknięciu prezbiterium wsporniki uzyskały kształty głów, za wyjątkiem jednego ostrosłupowego, profilowanego. Wraz z założeniem późnogotyckich sklepień ściany prezbiterium kościoła pod koniec średniowiecza pokryto ściennymi polichromiami.
Obie kaplice o charakterze pseudotranseptu od zewnątrz opięto przyporami i cokołem, południową dodatkowo gzymsem kapnikowym i koronującym. Kaplicę Mariacką przykryto sklepieniem gwiaździstym ze zwornikami udekorowanymi czeskimi herbami. Pośrodku umieszczono herb Podiebradów, zwierzchników księstwa ziębickiego, a wokół niego, odpowiednio do feudalnej hierarchii społecznej, piastowskiego orła księcia Jana, herb miasta i herby najmożniejszych rodów rycerskich z okolicznych ziem. Wsporniki otrzymały formy rzeźbionych głów. W kaplicy św. Jerzego na parterze umieszczono zakrystię, a na piętrze emporę książęcą, później przekształconą na kaplicę, przy czym obie części otwarto do wnętrza arkadami i przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Elementem wyposażenia późnogotyckiego kościoła było kamienne sakrarium umieszczone w prezbiterium. Osadzone na wielobocznym słupie, uzyskało dwie sześcioboczne kondygnacje z arkadowymi prześwitami, z których dolne zamknięto kutą kratą. Obie kondygnacje ujęto w narożach przyporami zakończonymi sterczynami, nadwieszonymi na wspornikach o formie głów. Ponadto obie kondygnacje zwieńczono ażurowymi balustradami zdobionymi maswerkami, a całość zwieńczono dużym pinaklem zdobionym żabkami, kwiatonem i krzyżem.
Stan obecny
Ziębicki kościół parafialny jest dziś najstarszym i najcenniejszym zabytkiem miasta o znaczeniu historyczno – artystycznym rozciągającym się na cały Śląsk. Przetrwał w dość dobrym stanie, choć warto pamiętać, iż oba szczyty zachodnie są neogotyckim dodatkiem z końca XIX wieku, podobnie nowożytny jest zachodni portal w nawie południowej, szczyt kaplicy północnej, a sklepienia ulegały w ciągu wieków wielokrotnym przebudowom.
We wnętrzu z późnośredniowiecznego wyposażenia zachowały się dwa skrzydła ołtarzowe z początków XVI wieku, okazałe późnogotyckie sakrarium, dwa gotyckie krucyfiksy, rzeźbiony tryptyk z początków XVI wieku, oraz kamienna ambona z 1595 roku. Na północnej ścianie prezbiterium widoczne są także freski pochodzące z XV wieku, a na ścianie wschodniej z początków XVI stulecia, niezbyt fortunnie restaurowane na przełomie XIX i XX wieku. Największą autentyczność posiada niezniszczone wówczas malowidło figuralne wypełniające ścianę zamknięcia nawy głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Zlat M., Ziębice, Warszawa 1967.