Historia
Budowę kościoła parafialnego w osadzie Żary, pierwotnie noszącego wezwanie NMP, przeprowadzono w pierwszym trzydziestoleciu XIII wieku. Według wczesnonowożytnych przekazów rozpocząć miał ją Ulrich von Dewin, czego potwierdzeniem byłyby wzmianki o prowadzeniu prac budowlanych w 1207 roku. Średniowieczna wzmianka pisemna o kościele odnotowana została w 1297 roku, kiedy to wspomniany został miejscowy pleban Baldwinus. Przypuszczalnie w jego czasach, pod koniec XIII wieku, romański kościół powiększono o czworoboczną kamienną wieżę.
Gotycka rozbudowa kościoła prowadzona była etapami i rozciągnięta w czasie. Pod koniec XIII wieku lub na początku XIV stulecia rozpoczęto budowę nowego, okazalszego prezbiterium, które konsekrowano w 1309 roku przy obecności biskupa Pawła z Miśni. Gotycki korpus nawowy zaczęto wznosić w XIV wieku, ale prace kontynuowano w XV stuleciu. Jeden z głównych etapów zakończono w 1401 roku, taką bowiem datę umieszczono na głównym portalu wejściowym do kościoła. Dopiero około 1430 roku ukończono sklepienia, natomiast w 1445 roku wspomniano o budowie kaplicy św. Barbary. Także w XV wieku podwyższono prezbiterium, kościół powiększono o okazały przedsionek zachodni i drugą, piętrową zakrystię. W 1511 roku miała zostać ukończona kaplica św. Marii.
W 1559 roku runął szczyt wschodniej ściany korpusu, niszcząc sklepienia prezbiterium, które odtwarzano do 1581 roku. Od 1528 roku budynek był w posiadaniu protestantów, którzy po pożarze w 1684 roku przekształcili wnętrze, opinając nawę główną emporami i przebudowali zakrystię. Odbudowa trwała do 1694 roku pod nadzorem mistrza budowlanego Kaspra Müllera z Bolesławca oraz murarza Stefana Spinetto z Żagania. Nieco wcześniej, w latach 1670–1672 hrabia Urlich von Promnitz ufundował przy kościele rodzinną kaplicę grobową. W XIX wieku wylicowano ściany kościoła, jego ościeża okienne i portale. Ponowne zniszczenia świątynia odniosła w 1944 roku na skutek nalotu bombowego. Po drugiej wojnie światowej wezwanie kościoła zmieniono na Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1965 roku rozebrano gotycką kaplicę św. Marii.
Architektura
Kościół usytuowany został we wschodniej części miasta, blisko murów obronnych, które przebiegały po jego południowej i wschodniej stronie łącząc się z bramą Dolną. Fasada fary skierowana była w stronę placu rynkowego, ale oddzielona od niego blokiem zabudowy miejskiej. Pierwotna, romańska jeszcze świątynia, wzniesiona została z cegły w wątku wendyjskim, jako budowla dwunawowa o długości 25,7 metrów, szerokości 15,5 metrów i wysokości 6,3 metra do poziomu gzymsu koronującego. Po wschodniej stronie korpusu mieściło się wyodrębnione, nieco węższe i zapewne niższe prezbiterium o długości około 12 metrów i szerokości 11 metrów. Obie części rozdzielała arkada tęczy szerokości nie przekraczającej 10 metrów. Oświetlenie zapewniały obustronnie rozglifione okna o półkolistych zamknięciach. Wnętrze korpusu wypełniały trzy filary, rozdzielające przestrzeń na dwie nawy i prawdopodobnie cztery przęsła.
Romański kościół pod koniec XIII wieku powiększono o czworoboczną wieżę, umieszczoną po północnej stronie prezbiterium, na styku z korpusem nawowym. Wieża miała co najmniej dwie kondygnacje i prawdopodobnie wznosiła się jedynie nieznacznie ponad okap dachu korpusu nawowego. Jej konstrukcja wykorzystywała starszą północną ścianę prezbiterium, którą poszerzono w kierunku północnym, dodając ścianę z łukiem segmentowym w pobliżu jednego z półkolistych okien prezbiterium. Romański półfilar arkady tęczy i narożnik korpusu nawowego zostały wykorzystane jako ściana zachodnia, natomiast pozostałe dwie ściany wieży zostały wzniesione od podstawy na nowych fundamentach. Wejście do wieży wiodło z zewnątrz.
Na początku XIV wieku romańskie prezbiterium poddano gruntownej przebudowie, przy wykorzystaniu starej północnej ściany. Powstał wówczas czteroprzęsłowy gotycki chór, zamknięty od wschodu wielobocznie (pięć boków ośmiokąta), o wymiarach zewnętrznych około 23 x 13,5 metrów, a także mała zakrystia przylegająca do wieży. W podwyższonych murach umieszczono pięć okien w wielobocznym zamknięciu i trzy okna skierowane na południe. Wszystkie okna uzyskały formy ostrołuczne, z profilowanymi obramieniami i maswerkowymi wypełnieniami. Od strony zewnętrznej ściany wzmocniono przyporami, których najniższy uskok określono poziomem okapu podokiennego, a pośredni utworzono na wysokości archiwolt okiennych. Nad oknami poprowadzono tynkowany fryz, będący podstawą gzymsu wieńczącego. W jednej z przypór narożnych osadzono wąskie schody wiodące na poddasze, z wejściem ulokowanym na poziomie gruntu. We wnętrzu, na elewacji północnej, ze względu na budowę zakrystii i istnienie wieży, powstały co najmniej trzy ostrołuczne wnęki ścienne, prawdopodobnie ukształtowane na wzór okien. Ponadto w przyziemiu wielobocznego przęsła umieszczono ostrołuczne ślepe arkady, przypuszczalnie wykonane również we wszystkich pozostałych nowo wznoszonych odcinkach ścian. Zwieńczeniem procesu przebudowy prezbiterium było założenie żebrowego sklepienia.
Gotycka zakrystia była jednokondygnacyjna, ale składała się z co najmniej dwóch pomieszczeń: większego prostokątnego i mniejszego po stronie północnej. Pierwsze, nakryte półkolistą kolebką wzdłuż osi wschód – zachód, było dostępne bezpośrednio z prezbiterium, z wąskim, odcinkowym wejściem przebitym w murze romańskim. W jego ścianie południowej utworzono niedużą ostrołuczną wnękę. Zachodnia ściana mniejszego pomieszczenia umieszczona została w odcinkowo zamkniętej niszy o głębokości około 50 cm, wykutej we wschodniej elewacji wieży. Wraz z budową zakrystii i prezbiterium wieżę podwyższono o około 4,2 metra, oddzielając gzymsem kwadratowy, kamienny trzon od ceglanej, ośmiobocznej nadbudowy. Nad nim, w każdej z czterech wolnych ścian (wschodniej i trzech północnych), umieszczono ostrołuczną wnękę, w której znajdowało się biforium z otworem podzielonym filarkiem. Narożniki ośmiokątnej części wieży wykończono pilastrami z okrągłych ceglanych kształtek. W kolejnym etapie wieżę podwyższono o około 5 metrów, sięgając do wysokości gzymsu koronującego korpusu nawowego. W ścianach północnej i wschodniej umieszczono okna szczelinowe, a w narożach ceramiczne wałki. Następnie wraz ze szczytem nad arkadą tęczy, wieżę podwyższono o kolejne 8 metrów. Układ elewacji pozostawiono taki sam jak niżej, ale wstawiono duże okna ostrołuczne. Pod gzymsem wieńczącym, na każdej ze ścian ośmioboku, utworzono z czterech ceglanych warstw fryz.
Przebudowa korpusu nawowego z drugiej połowy XIV wieku i początku XV stulecia doprowadziła do usunięcia romańskich murów, na miejscu których powstała obszerniejsza trójnawowa i pięcioprzęsłowa hala o zewnętrznych wymiarach 32,5 x 24,5 metra. Jej elewacje podparto od strony zewnętrznej licznymi, rytmicznie rozmieszczonymi przyporami, ustawionymi dokładnie na przedłużeniu filarów międzynawowych. Pomiędzy przyporami wprowadzono wysokie ostrołukowe okna, których krawędzie okapowe były zgodne z najniższym gzymsem na przyporach, przy czym wielkością wyróżniono środkowe okno zachodnie. Wejście do korpusu nawowego wiodło gotyckimi portalami z ceramicznymi obramieniami, umieszczonymi na osi elewacji północnej i południowej. Trzeci, główny portal utworzono osiowo od zachodu, w bogato profilowanym zagłębieniu z ostrołucznym zamknięciem. Jego kamienne obramienie oflankowano parą kolumienek z pinaklami, natomiast ukształtowaną w ośli grzbiet zewnętrzną archiwoltę zwieńczono żabkami i centralnym kwiatonem. Dekoracje elewacji korpusu kościoła uzupełnił tynkowany fryz pod okapem dachu. W elewacji zachodniej fryz zdwojono, a gzyms utworzył podstawę pod okazały schodkowy szczyt, którego każdy stopień został oznaczony gzymsem okapowym. Płaszczyznę szczytu wypełniono piramidalnie rozmieszczonymi ostrołucznymi blendami.
Wnętrze gotyckiego korpusu nawowego podzielono na nawę główną i dwie nawy boczne ośmiobocznymi filarami, na których spoczęło clerestorium z ostrołukowymi, schodkowymi arkadami. Mury korpusu początkowo pozostawiono gładkie od strony wnętrza. Na początku XV wieku zmieniono plany budowlane z inną koncepcją rozczłonkowania ścian wnętrza. Grubość ścian między przyporami zmniejszono blisko o połowę, a w linii przypór utworzono lizeny, czy też płaskie półfilary z uskokami po bokach, wyżej profilowane wklęskami i narożnymi wałkami. Profilowanie to na górze płynnie przechodziło w ostrołukowe arkady, zaś na lizenach prawdopodobnie nałożone były służki z czworobocznymi bazami i zaokrąglonymi głowicami. We wszystkich narożach korpusu umieszczono profilowane lizeny na których osadzono stożkowo-cylindryczne wsporniki pod żebra sklepień. Nad korpusem w pierwszej połowie XV wieku zapewne znajdowało się sklepienia gwieździste, założono wówczas także nowe sklepienie gwiaździste nad prezbiterium, co doprowadziło do obniżenia wnęk w ścianie północnej i zamknięcia ich łukami odcinkowymi.
Po ukończeniu budowy korpusu nawowego, podjęto prace nad południową zakrystią przy prezbiterium, północną kaplicą św. Barbary i kruchtą zachodnią. Kaplica św. Barbary usytuowana został po północnej stronie wieży, przy najbardziej wysuniętym na wschód przęśle korpusu nawowego. Wzniesiono ją na planie prostokąta z dwoma przęsłami i trzema przyporami od północy. W obu przęsłach wykonano sklepienie gwiaździsto – sieciowe z podobnym wzorem żeber i okrągłymi zwornikami. Ponadto część sklepień rozciągniętych między przyporami nawy północnej zostało zakończonych żebrowaniem krzyżowym. Wnętrze kaplicy oświetlały cztery okna ostrołukowe, po jednym na wschód i zachód oraz dwa na północ. Utworzono również ostrołukowe wejście w zachodnim przęśle. Południowa zakrystia wzniesiona została jako budowla trójprzęsłowa, prostokątna, z piętrem ponad przyziemiem. Rytm jej elewacji wyznaczyły trzy uskokowe przypory, dwie prostopadłe do osi wzdłużnej i jedna ukośna, pomiędzy którymi wstawiono ostrołuczne okna i portal wejściowy. Dach od strony południowej pierwotnie miał trzy szczyty.
Kruchta zachodnia uzyskała okazałą formę z piętrową i jednocześnie stosunkowo płytką bryłą, wpasowaną pomiędzy dwie przypory korpusu. Przedsionek podparto trzema przyporami, w tym dwoma ukośnymi i jedną centralną na osi. Na jego elewacjach powtórzono system gzymsów podokiennych z naw bocznych oraz oddzielono piętro od szczytu kolejnym gzymsem. Wejście poprowadzono przez dwa profilowane i ostrołuczne portale flankujące środkową przyporę. Blendowe dekoracje fasady wraz z oknami rozmieszczono symetrycznie, wyposażono w obramienia z wklęsłymi profilami. Podział pionowy szczytu zapewniało pięć lizen, wykonanych z cegieł obróconych o 45 stopni, tak by tworzyły trójkątne wypukłości. Wnętrze nakryto sklepieniem sieciowym typu parlerowskiego z okrągłymi zwornikami.
Około 1511 roku po północnej stronie prezbiterium, w przestrzeni między kaplicą św. Barbary, wieżą, pierwszą gotycką zakrystią i przyporą ze schodami, zbudowana została kaplica św. Marii. Prawdopodobnie miała ona bardzo nieregularny rzut. Jednoprzęsłowa część wschodnia tworzyła trójboczne zamknięcie, natomiast dwuprzęsłowa nawa miała mniej więcej trapezoidalny plan, zwężający się ku zachodowi. Wnętrze nakryte było sklepieniem krzyżowo-żebrowym z dodatkowymi kolebkami. Światło wpadało do środka przez trzy okna umieszczone między przyporami. Kaplica połączona była z prezbiterium przejściem wyciętym w przęśle między pierwszą gotycką zakrystią a przyporą ze schodami, a także ostrołucznym portalem z kaplicą św. Barbary i kolejnym portalem ze starą zakrystią. Ponadto w narożnik ściany zakrystii wprowadzono spiralne schody, prawdopodobnie prowadzące na poddasze kaplicy, a przy przyporze kościoła zbudowano niewielki aneks z niesymetrycznym sklepieniem krzyżowym.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego układ przestrzenny i bryłę średniowiecznej budowli wznoszonej od XIII do początku XVI wieku. Jego najstarszym elementem jest dziś północna ściana prezbiterium włącznie z reliktami dwóch romańskich okien i fragmenty arkady tęczy z pierwszej połowy XIII wieku oraz podstawa wieży z końca XIII wieku. Z początku XIV wieku pochodzi prezbiterium, a korpus nawowy, południowa zakrystia, kruchta i kaplica św. Barbary z XV stulecia. Nie zachowała się rozebrana pod koniec XIX wieku późnogotycka kaplica Mariacka. Całkowicie nowożytnymi dodatkami są natomiast dwa aneksy przy prezbiterium, krypta pod kaplicą św. Barbary oraz empora w korpusie nawowym. Ponadto w wielu miejscach przelicowano ściany zabytku, na wieżę nałożono nowożytny hełm, zastąpiono nowszym pierwotny szczyt wschodni korpusu, wstawiono eliptyczne okna w przyziemie elewacji południowej, odnowiono lub wymieniono część detali architektonicznych (np. XIX-wieczne maswerki w oknach prezbiterium, sterczyny zachodniego szczytu korpusu nawowego, górna część szczytu kruchty zachodniej). Wewnątrz nie zachowało się średniowieczne sklepienie prezbiterium, mocno przekształcono zakrystię. Obecnie budowla funkcjonuje pod współczesnym wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Legendziewicz A., The creation and architectural transformations of the parish church of the Sacred Heart of Jesus in Żary from the early 13th to late 17th century, „Archaeologia Historica Polona”, 29/2021.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.