Historia
Zalewo (Saalfeld) od początku XIII wieku stanowiło ważny punkt warowny przeciwko Prusom i Litwinom, usytuowany na pograniczu terenów plemiennych Pomezanów i Pogezanów. Jego strategiczne znaczenie docenili Krzyżacy, wznosząc tam strażnicę, ale po zakończeniu podboju Pogezanii i Warmii utraciła ona na znaczeniu. Rozwinęła się natomiast leżąca na szlaku handlowo – komunikacyjnym osada, zamieszkana w większości przez osadników z Saksonii. W 1305 roku otrzymała ona prawo miejskie od komtura dzierzgońskiego Sieghardta von Schwarzburg, a w 1320 roku Zalewo zostało ponownie lokowane. Prawdopodobnie niedługo później mieszczanie przy pomocy zakonu krzyżackiego przystąpili do budowy murów obronnych. Prace te trwały do początku XV stulecia (budowę miano zakończyć około 1408 roku).
W trakcie wojen polsko – krzyżackich z pierwszej połowy XV wieku Zalewo zajmowane było przez wojska Władysława Jagiełły. Wpierw w 1410 roku, następnie w 1414 roku. W 1454 roku, w początkowym okresie wojny trzynastoletniej, miasto zostało spalone. Po pokoju toruńskim z 1466 roku przypadło Krzyżakom, pod rządami których obwarowania musiały zostać wyremontowane.
Mury miejskie Zalewa utraciły znaczenie i podupadły w XVII wieku w trakcie wojen ze Szwecją, a zwłaszcza na początku XVIII stulecia, gdy z powodu zarazy z 1710 roku wymrzeć miała większość mieszkańców. Zahamowany rozwój Zalewa sprawił jednak, że fortyfikacje nie były planowo rozbierane aż do połowy XIX stulecia. Dopiero wraz z ożywieniem gospodarczym spowodowanym położeniem linii kolejowej, zaistniała potrzeba uzyskania wolnych terenów, a w konsekwencji konieczność rozbiórki muru miejskiego. Usunięte zostały wówczas między innymi obydwie bramy miejskie.
Architektura
Miasto usytuowano w obronnym miejscu pomiędzy moczarami a jeziorem Ewingi po stronie zachodniej. Jego układ był raczej regularny, na planie zbliżonym do owalu obejmującego około 8 ha, z dwoma ulicami równoległymi do dłuższej osi, obejmującymi rynek i łączącymi się przy bramach miejskich na wschodzie i zachodzie. Tuż przy murach miejskich w narożniku południowo – zachodnim wzniesiono kościół parafialny św. Jana Ewangelisty, który mógł pełnić funkcje obronne lub ostrzegawcze. Podobnie po stronie północno – wschodniej wzniesiono w 1480 roku klasztor franciszkański, jednak został on rozebrany już w XVI wieku.
Mur miejski został zbudowany z kamieni polnych oraz z cegieł, także przy użyciu wypalanej do czarnego koloru zendrówki. Jego grubość nie była wszędzie jednakowa. Po stronie północnej, gdzie stroma i wysoka skarpa tworzyła naturalne umocnienie, mur był szeroki na około 0,6 metra. Z pozostałych trzech stron, gdzie nachylenie terenu było łagodne, mur był znacznie szerszy i posiadał grubość około 1,2 metra. Sposób zwieńczenia kurtyn nie jest znany, ale przypuszczalnie posiadały one chodnik obronny, gdyż rozmieszczenie baszt na niektórych odcinkach było zbyt rzadkie, by zapewnić ochronę całego obwodu.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Kupińska, zwaną też Morąską od strony wschodniej oraz Przezmarska od strony zachodniej. W linii muru znajdowało się także dziewiętnaście baszt, rozmieszczonych w różnorodnych odstępach na całym obwodzie. W większości były one trójboczne, w całości wysunięte w przedpole poza lico sąsiednich kurtyn, otwarte od strony miasta (co przyspieszało proces budowy, zmniejszało koszty oraz zabezpieczało przed zajęciem przez napastników). Po zewnętrznej stronie muru znajdowała się głęboka fosa wypełniona wodą.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie nieduże fragmenty muru obronnego z przebudowaną basztą znajdujący się obok kościoła farnego w południowo – zachodniej części dawnego obwodu obronnego. Łączący się z nią odcinek muru posiada około 25 metrów długości. Ponadto kamienne relikty muru znajdują się w południowo – zachodnim narożu obwodu, częściowo stanowiąc fundament późniejszych zabudowań.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury miejskie, J.Domino, nr 9852, Zalewo 2002.
Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur, Olsztyn 1969.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Malborka do Torunia, Warszawa 2004.