Historia
Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o zamku ząbkowickim (niem. Frankenstein) odnotowana została w 1321 roku, kiedy to wystawiony został dokument w obecności kasztelana ząbkowickiego. Jego budowę rozpoczął prawdopodobnie książę Bernard świdnicki na początku XIV wieku lub być może jeszcze pod koniec XIII wieku książę Bolko I Surowy, zmarły w 1301 roku fundator wielu zamków w księstwie świdnicko – jaworskim (np. Rogowiec, Radosno, Cisy, Bardo).
W 1335 roku zamek przetrwał oblężenie wojsk czeskich, a w następnym roku został zastawiony Luksemburgom przez Bolka II. Ostatecznie został im sprzedany wraz z miastem przez syna Bolka, Mikołaja Małego. Od tamtego momentu stanowił siedzibę starostów królów czeskich. W czasie wojen husyckich zamek ząbkowicki został zniszczony, po czym już przez nowych właścicieli zmodernizowany i umocniony. W połowie XV stulecia stał się własnością synów króla czeskiego Jerzego z Podiebradów. Zaatakowany przez mieszczan wrocławskich, świdnickich i nyskich został w 1468 roku uszkodzony. W 1489 roku był oblegany przez kilka miesięcy przez króla węgierskiego Macieja Korwina. Zdobyty, pozostał w jego posiadaniu do 1490 roku.
W latach 1522-1532 Karol I, książę ziębicko – oleśnicki, częściowo rozebrał stare mury zamku i gruntownie przebudował pozostałą partię w stylu późnogotycko – wczesnorenesansowym. Budowniczym i projektantem nowego obiektu prawdopodobnie był znany architekt Benedykt Rejt (Benedikt Ried), bowiem w źródłach odnotowano sprowadzenie z Pragi mistrza o takim samym imieniu. Zamek zapewne nie został nigdy ukończony według pierwotnych planów, ze względu na problemy finansowe i śmierć księcia – fundatora w 1536 roku.
W pierwszej połowie XVII wieku upadek zamku przyniosła wojna trzydziestoletnia. Był on oblegany i zdobyty przez wojska cesarskie w 1632 roku, następnie ostrzelany i zajęty w 1646 roku przez Szwedów, którzy wysadzili w powietrze część obwarowań, a pomieszczenia po splądrowaniu zniszczyli. W trzeciej ćwierci XVII wieku próby częściowej odbudowy zamku podejmowali miejscowi starostowie ziemscy, ale został on ostatecznie opuszczony w 1728 roku, po czym jego stan jeszcze pogorszył pożar z 1784 roku. W okresie międzywojennym na zamku działało muzeum regionalne i schronisko turystyczne.
Architektura
Pierwotne, gotyckie założenie zamkowe było nieregularne, zapewne owalne, o wymiarach około 55 x 45 metrów, dostosowane kształtem do terenu przy skarpie opadającej na południu ku rzece Budzówce. W obręb murów brama prowadziła przypuszczalnie od strony wschodniej. Na dziedzińcu znajdowała się w zachodniej części studnia oraz zabudowania mieszkalno – gospodarcze, zapewne dostawione do muru obronnego. Obwarowania zamku włączono w południowo – zachodni narożnik fortyfikacji miejskich (wzmianka z 1376 roku o „castrum civitatis”).
Prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku w południowej części dziedzińca wybudowano późnogotycki dom mieszkalny. Budynek ten miał w 1504 roku otrzymać formę trójkondygnacyjnego pałacu z wieżą na osi fasady, zaopatrzoną w maswerkowy detal architektoniczny. Na drugim piętrze wieża posiadała monumentalną ostrołuczną arkadę otwartą do wnętrza budynku, co mogłoby wskazywać na funkcjonowanie tam kaplicy zamkowej. Wschodnią partię dawnego muru obronnego zastąpiono nowymi zabudowaniami zawierającymi w sobie wieżę bramną.
Przebudowa z pierwszej połowy XVI wieku utworzyła z zamku założenie czworoboczne o wymiarach 65 x 70 metrów. W dwóch narożnikach usytuowane zostały trójkondygnacyjne, cylindryczne basteje, w narożniku północno – wschodnim smukła wieża schodowa, natomiast pośrodku skrzydła wschodniego czworoboczna wieża bramna. Dziedziniec otoczony był drewnianymi krużgankami. Od strony zewnętrznej zamek otoczony był pierścieniem umocnień ziemnych, dodatkową linię obrony stanowiły też ściany skrzydeł mieszkalnych ze strzelnicami na poziomie piwnic i na poddaszu. Mury zamku poprzedzała głęboka sucha fosa.
Skrzydło północne zamku z powodu śmierci księcia Karola I prawdopodobnie nie zostało ukończone. Życie codzienne toczyło się w skrzydle południowym i zachodnim, a dworskie ze swym rozbudowanym ceremoniałem w skrzydle wschodnim. To ostatnie oprócz przejazdu bramnego w przyziemiu mieściło dwie sale reprezentacyjne o wymiarach po 9 x 22 metry, umieszczone na wysokim parterze i piętrze. Rozciągały się one pomiędzy wieżą bramną i basteją. Dolna aula być może posiadała sklepienie, górna zwieńczona była drewnianym stropem i wyposażona w wykusz latrynowy. Jej oświetlenie zapewniały duże okna z ciosowymi, fazowanymi obramieniami, prawdopodobnie wyposażone od strony wewnętrznej we wnęki z sediliami.
Skrzydło zachodnie na parterze mieściło kuchnię, a zapewne również mniejsze izby gospodarcze, jakie były koniczne w pobliżu miejsca do gotowania (spiżarnie, schowki na sprzęt kuchenny, składy itp.). Natomiast w górnych pomieszczeniach w skrzydłach zachodnim oraz południowym urządzono prywatne komnaty, zgodnie ze średniowieczną tradycją tworzące odrębne sekcje mieszkalne, w większości o układzie jednotraktowym. Świadczyłoby o tym wiele niezależnych wejść z dziedzińca, dostępnych za pomocą drewnianego ganku lub schodów.
Ozdobny portal w sąsiedztwie wieży przy skrzydle południowym wiódł na piętro do największej, centralnie położonej sali o wymiarach 16,5 na 7,5-8,5 metra. Od zachodu sąsiadowało z nią jedno pomieszczenie z dostępem do latryny, natomiast od wschodu kwadratowa sala ogrzewana kominkiem, za którą dalej znajdowały się dwie małe, przykryte sklepieniami izby, z których jedna posiadała dostęp do wykuszowej latryny. Skrajną część skrzydła południowego zajmował ogrzewany przedsionek wielkiej auli skrzydła wschodniego, połączony z dziedzińcem poprzez zewnętrzne schody lub drewniany ganek. Pomieszczenia skrzydła południowego uzupełniał sklepiony alkierz w wieży i mały przedsionek od strony dziedzińca.
Stan obecny
Zachowany do dzisiaj XVI-wieczny, późnogotycko – renesansowy zamek, obecnie utrzymywany i konserwowany jest jako trwała ruina. Przetrwała wieża bramna, wieża południowa, mury na całym obwodzie i częściowo narożne basteje. Pozostałością po pierwszej budowli z XIV wieku jest wybrzuszenie na południowej ścianie, stanowiące linię murów średniowiecznej budowli. Zabytek jest ogólnie dostępny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 17 Ząbkowice Śląskie, Toruń 2016.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.