Historia
Kościół został zbudowany przez Zakon Rycerzy i Szpitalników świętego Łazarza z Jerozolimy w drugiej połowie XIV wieku, przy drodze prowadzącej ze średniowiecznego Wrocławia do Oławy, na terenie osady tkaczy walońskich, osiadłych pod miastem już w XII wieku. W pobliżu kościoła znajdowało się wówczas leprozorium, wzmiankowane wraz ze starszą świątynią już w 1260 roku (wówczas to biskup Tomasz I nadać miał 9 łanów wójtowi Bartoszowi „juxta aquam nomine Olariam”) oraz w 1264 roku. Na początku XV wieku oprócz trędowatych do przykościelnego szpitala zaczęto przyjmować pod opiekę także innych chorych, choć trędowaci byli pacjentami u św. Łazarza jeszcze w 1540 roku. W XV wieku kościół powiększony został o zakrystię.
Usytuowanie kościoła sprawiło, iż co najmniej dwukrotnie znalazł się on w centrum działań wojennych. W czasie walk sprzymierzonych wojsk polsko-czeskich króla Czech Władysława Jagiellończyka i jego ojca króla polskiego Kazimierza z wojskami węgierskimi w 1474 roku, kościół św. Łazarza stał się umocnionym punktem dowodzenia, nacierającego od strony pobliskiej wsi Święta Katarzyna króla węgierskiego Macieja Korwina. Blisko trzy wieki później w pobliżu kościoła rozlokowała się artyleria wojsk pruskich, które oblegały miasto i w 1757 ostrzeliwały jego obrońców. W czasie tej bitwy uszkodzony miał zostać zachodni szczyt kościoła.
Na początku XIX wieku szpital przekształcono w dom starców, a po dalszych stu latach rozważano projekt wyburzenia szpitala wraz z kościołem. Zamiar ten jednak na szczęście porzucono, w 1907 okolice kościoła uporządkowano, a później odnowiono sam kościół. Walki z 1945 roku zabytek przetrwał z niedużymi zniszczeniami. W latach 1946 – 1949 uszkodzenia naprawiono z fundacji państwa polskiego. Podczas „powodzi tysiąclecia” w 1997 roku kościół znalazł się pod wodą, ale pod koniec lat 90-tych XX wieku został osuszony i odrestaurowany.
Architektura
Kościół gotycki powstał jako niewielka budowla, usytuowana przy prowadzącym od wschodu do Wrocławia szlaku, otoczona cmentarzem i sąsiadująca z zabudowaniami szpitalnymi, pierwotnie zapewne konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Kompleks kościelno – klasztorny najpewniej ogrodzony był murem lub co najmniej płotem.
Początkowo kościół składał się z dwunawowego korpusu o długości wnętrza 12,7 metrów i szerokości 7,85 metra, oraz krótkiego prezbiterium, zakończonego od wschodu prostą ścianą. Obie te części wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, w tym nietypowo przyporą pośrodku elewacji zachodniej, a prezbiterium od północy małą XV-wieczną zakrystią. Elewacje przebito wysokimi i wąskimi oknami, rozglifionymi zarówno na zewnątrz jak i do wnętrza.
Wewnątrz korpus prawdopodobnie przykryty był sklepieniem podpartym przez środkowy filar. Żebra opadały na wykonane z piaskowca wsporniki, przeważnie geometryczne, ale także i o kształcie ludzkich głów (brodaty mężczyzna z otwartymi ustami i oczami). Nawę od prezbiterium oddzielono ostrołuczną, pozbawioną profilowania arkadą.
Stan obecny
Odbudowany ze zniszczeń ostatniej wojny światowej, kościół posiada dziś od strony zewnętrznej gotycki charakter. Zachował mury obwodowe wszystkich trzech głównych części (korpusu, prezbiterium i zakrystii), lecz utracił wyposażenie i część detali architektonicznych, a układ wnętrza jego nawy zmieniony został na jednonawowy z powodu usunięcia środkowego filara. We wnętrzu zachował się do dziś czternastowieczny gotycki wspornik sklepienny z piaskowca, piętnastowieczny gotycki portal i dwa malowane skrzydła ołtarzowe z drugiej połowy XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.