Historia
Pierwotny romański kościół został prawdopodobnie ufundowany przez palatyna Piotra Włosta (Włostowica), jego żonę księżniczkę czernihowską Marię i ich syna Świętosława w pierwszej połowie XII wieku. Ukończony został przed 1148 rokiem, kiedy to papież Eugeniusz III wystawił dokument wymieniający Arnulfa, opata kościoła NMP na górze Slenz (Ślęża). Tam bowiem początkowo osiedli sprowadzeni z walońskiego Arrovaise przez Bolesława Krzywoustego kanonicy regularni św. Augustyna, którzy około 1150 przenieśli się do Wrocławia, przypuszczalnie z powodu zbyt surowych warunków na Ślęży i zbytniego oddalenia od dużych ośrodków polityczno – administracyjnych. W mieście kanonicy osiedli przy kościele na wyspie Piasek, gdzie powierzono im zorganizowanie konwentu. Pierwszym ich opatem został zakonnik imieniem Oger lub Oqer.
Początkowo kanonicy otrzymali całą wyspę Piasek, własność Piotra Włostowica, dopiero w 1261 roku książę Henryk III włączył jej zachodnią część do miasta. Ponadto kanonicy dostali bliżej nieznaną wieś, gospodę i jatkę, co potwierdziły dokumenty z 1193 i 1209 roku, a w kolejnych latach następne osady (między innymi Tyniec, Muchobór), młyny i licznych poddanych wraz z pokaźnymi dochodami. Pozwoliło to w 1214 roku opatowi Witosławowi założyć we Wrocławiu szpital św. Ducha i jeszcze w XIII wieku wydłużyć prezbiterium romańskiego kościoła w kierunku wschodnim o około 10 metrów.
W latach 1334 – 1372 na miejscu starego kościoła wzniesiono nową gotycką trójnawową halę, budowaną według planów mistrza Peszki (magister Pesco murator apud virginem). Budowę zainicjował opat Konrad z Oleśnicy, następnie od 1364 roku prace nadzorował opat Jan z Krosna, za którego wybudowano część chóru i udekorowano wnętrza. Kilka lat później prace nad kościołem musiały być już zaawansowane, gdyż został on konsekrowany w 1369 roku przez biskupa Przecława z Pogorzeli, a w 1371 roku pod ołtarzem głównym pochowano żonę Konrada z Oleśnicy, księżnę Agnieszkę, ofiarodawczynię znacznych środków na dalszą budowę kościoła. Następnie w latach 1375 – 1386 za opata Jana z Pragi wykonano sklepienia nawy głównej, w 1386 – 1395 opat Henryk Gallici przesklepił nawy boczne, w 1390 roku ukończono pierwszą z kaplic bocznych, a za opata Mikołaja Herdana w latach 1395 – 1412 świątynię wzbogacił zegar z dzwonem oraz kolejna północna kaplica.
Wzniesienie monumentalnego kościoła podyktowane było wieloma czynnikami. Jednym z nich był stale powiększający się areał wyspy w wyniku akumulacji piasku i mułu rzecznego oraz ziemi z wykopów pod budynki. Z czasem rada miejska zaczęła sobie rościć prawa do części wyspy i doprowadziła nawet do jej podziału na część klasztorną i miejską. Drugim powodem było przekształcenie w pierwszej połowie XIV wieku baszty obwarowań miejskich na bramę miejską, co ułatwiło komunikację z lewobrzeżnym Wrocławiem i spowodowało wzrost osadnictwa świeckiego na wyspie, a w konsekwencji powstanie parafii, której w założeniu służyć miała nowa świątynia. Ważnym dla klasztoru momentem było także wystawienie w 1372 roku dokumentu przez cesarza Karola IV, który potwierdził wrocławskie posiadłości kanoników, ich klasztor, pobliskie karczmy, łaźnię, dwa browary i młyn.
Po okresie wojen husyckich, w trakcie których szczególnie ucierpiały wiejskie posiadłości zakonu, energiczny opat Jodok z Głuchołaz, urzędujący w latach 1429 – 1447, zdołał zgromadzić fundusze na ukończenie wieży południowej (północna nigdy nie osiągnęła planowanej wysokości). W 1435 roku kościół klasztorny uzyskał nowe organy wykonane przez Marcina z Opola, a w 1439 wybudowano nową kaplicę południową. Opat Stanisław Brauer ufundował „górny chór”, którym być może była empora nad ołtarzem konsekrowanym w 1464 roku, natomiast dwa lata później od uderzenia pioruna spłonęła kościelna wieża. Kolejny groźny pożar, podobno spowodowany niedbalstwem, wybuchł w 1540 roku. Odbudowę uszkodzonej wieży przeprowadzono dopiero po czterdziestu latach.
W XVII wieku kościół i klasztor zaczęto wypełniać nowożytnym wyposażeniem, częściowo rozgrabionym przez Szwedów okupujących Piasek w 1632 roku (utracona została między innymi cenna biblioteka klasztorna). Kolejnym nieszczęściem było zniszczenie dachu wieży przez burzę w 1661 roku, po której uzyskała ona już hełm barokowy. W pożarze z 1730 roku poza owym hełmem spłonął dach korpusu kościoła, odbudowany do 1732 roku. Czasowe przekształcenie na magazyn wojskowy w czasie wojny siedmioletniej oraz kolejne pożary z 1763 i 1791 spowodowały następne zniszczenia, a w konsekwencji prowadzonych po nich napraw, stopniową barokizację kościoła i klasztoru. Po raz ostatni zostały one silnie zniszczone w czasie oblężenia Wrocławia pod koniec II wojny światowej. Rozważano nawet pozostawienie zespołu poklasztornego w formie trwałej ruiny, jednak ostatecznie został odbudowany. Kościół remontowano w latach 1946-1948 i 1961-1963, przy czym wnętrzu przywrócono formy gotyckie i wyposażono ołtarzami ze zniszczonych w wojnie kościołów śląskich.
Architektura
Kościół Najświętszej Marii Panny usytuowano na Wyspie Piaskowej, otoczonej wodami rzeki Odry. Po jego zachodniej stronie biegła stara droga prowadząca w średniowieczu do przeprawy przez rzekę, łącząca między innymi centrum miasta z rynkiem oraz zamek książęcy i katedrę, do których prowadził kolejny most przerzucony przez rzekę po północno – wschodniej stronie kościoła. Od południa kościół sąsiadował z zabudowaniami klasztornymi kanoników.
Pierwszy romański kościół zbudowany był z kostki granitowej oraz piaskowca w detalach architektonicznych, miał krótki transept i wydłużone prezbiterium, węższe od korpusu nawowego, z kaplicami z obu stron i kryptą wewnątrz. Od zachodu znajdowały się dwie czworoboczne wieże z emporą pomiędzy nimi. Niewielka szerokość korpusu wynosząca 11,5 metra wskazuje raczej na budowlę jednonawową, ewentualnie małą bazylikę trójnawową. W fazie romańskiej na piaszczystej kulminacji wyspy, oprócz wolno stojącego kościoła, stał także budynek klasztorny oraz umieszczony między nimi cmentarz. Całość najprawdopodobniej otaczał murowany parkan.
W pierwszej fazie gotyckiej (druga ćwierć XIII wieku do 1334 roku) wydłużono prezbiterium w konstrukcji ceglanej w kierunku wschodnim o około 10 metrów. Następnie przy północno – wschodnim narożu korpusu kościoła wybudowano kaplicę fundatorów, wzmocnioną od zewnątrz licznymi przyporami. Na południe od kościoła funkcjonował już wirydarz o długości boku wynoszącej ponad 19 metrów, otoczony krużgankami. Wzniesiono je z cegły w wątku gotyckim. Od wewnętrznej strony posiadały równomiernie rozmieszczone przypory, po pięć na każdą ze ścian, miały kolumny z piaskowca i rozglifione obustronnie wnęki przyokienne. Krużganki zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Po wschodniej stronie wirydarza usytuowany był prostokątny budynek o wymiarach 7,5 x 11,5 metra, zapewne kapitularz. Według grafik z XVII wieku miał on trzy osie okien, dwuspadowy dach, a ścianą szczytową ustawiony był na wschód. Na południe od niego znajdował się kolejny, dwuprzestrzenny budynek. Dzięki odnalezionym bogatym zdobieniom piaskowcowych maswerków można upatrywać w nim refektarz. Warto także zauważyć iż w średniowieczu w niedalekiej odległości od refektarza biegła linia brzegowa, wyspa Piasek była zatem dużo mniejsza niż obecnie.
Architektura kościoła gotyckiego, powstałego w drugiej fazie w latach 1334-1468, swą zwartą i masywną bryłą prezentowała formy gotyku redukcyjnego. Zbudowany z cegły o układzie gotyckim i piaskowca wykorzystanego przy detalach architektonicznych, kościół otrzymał kształt trójnawowej hali o długości około 65 metrów i szerokości 22,5 metra, z dwiema wieżami w elewacji zachodniej, z czego ukończono tylko południową, północna zaś nie została wzniesiona ponad poziom murów naw. Kościół podzielono na sześć przęseł, z których połowa należała do prezbiterium, nie wyodrębnionego zewnętrznie z bryły. Jedynie wewnątrz na przedłużeniu nawy środkowej było ono pierwotnie oddzielone przez kamienne lektorium. Od wschodu otrzymało zakończenie czworoboczne, a sięgające tej samej linii nawy boczne zostały zamknięte trójbocznie.
Nad nawą główną zbudowano sklepienia gwiaździste, a pomiędzy wieżami sklepienie krzyżowo-żebrowe. Nawy boczne przekryte zostały sklepieniami trójpodporowymi o dziewięciu polach w każdym przęśle. Dzięki temu elewacje wzdłużne posiadały gęsty rytm przypór, występujących dwa razy częściej, niż filary nawy głównej. Między przyporami umieszczono wysokie okna maswerkowe, a początkowo ściany zwieńczone były gotycką balustradą. Elewacji zachodniej nadano całkowicie prostą formę, bez skarp, z cofniętym szczytem. Fasada spoczęła na wysokim cokole zakończonym kamiennym, profilowanym gzymsem. Gzymsami pośrednimi podzielono także ściany wież, odpowiednio na czwartej i piątej kondygnacji. Kościół początkowo posiadał trzy równoległe dachy, osobne dla każdej z naw.
Część środkowa fasady wypełniona została okazałym portalem z trójkątną wimpergą na tle prostokątnej płyciny z maswerkowymi blendami, utworzonej z przedłużonych gzymsów. Portal osadzono na cokole składającym się z trzech lekko sfazowanych uskoków, które w górnej partii rozdrobniono na szereg wiązek o okrągłych wklęsłych i wypukłych profilach, oraz o kształtach gruszkowych i wielobocznych. Ościeża utworzono jednolite na całej wysokości, płynnie przechodzące w łuk archiwolty. Ta ostatnia nie została wypełniona tympanonem, ale wimperga nad nią ozdobiona została żabkami o formie rozwiniętych liści, wieńczącym kwiatonem, oraz maswerkowymi blendami z motywami trój i czwórliści. Pozostałe dwa portale kościoła otrzymały skromniejszą formę. Północny o uskokowych ościeżach zaopatrzono w profilowanie płynnie przechodzące w archiwoltę, południowy zaś o rozchylonych profilowanych ościeżach ozdobiono dekoracją figuralną w strefie głowic i w kluczu.
Wewnątrz podział na nawy zapewniły początkowo filary cylindryczne, dość szybko jednak zastąpione ośmiobocznymi w przekroju, zaopatrzonymi w lizeny i wysokie cokoły. Nie otrzymały one głowic, lecz ich profilowanie płynnie przeszło w arkady międzynawowe. Elewacja północna kościoła została pozostawiona gładka, a dekorację architektoniczno – rzeźbiarską ograniczono do strefy sklepiennej. Elewacja południowa wzniesiona została już według nowszych planów, i podobnie jak filary została rozczłonkowana lizenami. Wykończenie ścian korpusu nawowego kontynuowano identycznie w prezbiterium, przy czym zostało ono w nawie głównej całkowicie oddzielone ściankami od naw bocznych i wspomnianym powyżej lektorium od korpusu. Lektorium to od strony zachodniej otwierało się trzema arkadami, w których głębi umieszczono boczne ołtarze, a na osi niewielki portal. Wieńczyła go rzeźbiona, ażurowa balustrada sięgająca do 7,5 metra wysokości, czyli do około 1/3 wysokości kościoła. Za nią funkcjonował ganek-balkon, dostępny cylindryczną klatką schodową.
Wieloboczne, wschodnie zakończenia naw otrzymały sklepienia z żebrami opadającymi na wsporniki, ozdobione rzeźbami figuralnymi pokrytymi barwną polichromią. W apsydzie środkowej umieszczono poniżej wsporników rzeźby figuralne o ponadnaturalnej wysokości, ustawione na dekoracyjnych konsolach i zwieńczone baldachimami, zapewne pierwotnie pokryte barwnymi polichromiami. Ta wspaniała dekoracja miała być kontynuowana na filarach nawy środkowej, ale prawdopodobnie nigdy jej nie ukończono.
Budowa gotyckiego kościoła ze względu na niedostatek terenu klasztornego na wyspie, związana była z koniecznością likwidacji północnego skrzydła krużganka. Nadal funkcjonował kapitularz i refektarz, do którego dobudowany został wówczas od wschodu nowy, trójprzestrzenny budynek. Był on prostokątny w planie, o długości 25 metrów i szerokości 13 metrów, wzmocniony zewnętrznymi przyporami. Według źródeł powstał w 1468 roku i określany był jako dormitorium, co budzi wątpliwości ze względu na tak późne powstanie. Związany był on raczej ze zwiększonymi potrzebami obsługi dużego kościoła. Na północny – wschód od niego znajdował się mur, biegnący linią nabrzeża wyspy. Zapewne pełnił on funkcję falochronu, ale i obronną w związku ze wzrostem ilości osadnictwa świeckiego na wyspie. Po 1468 roku (trzecia faza gotycka) wzdłuż wschodniej części południowej nawy kościoła wzniesiono czteroprzęsłową zakrystię, przy nadbrzeżnym murze stanęła zabudowa gospodarcza, a na południowy zachód od niej – browar i piekarnia.
Stan obecny
Z pierwszego, romańskiego kościoła zachowały się tylko niewielkie relikty. Najcenniejszym jest tympanon fundacyjny wykonany z piaskowca i osadzony w nawie południowej nad przejściem do klasztoru. Ponadto na dziedzińcu klasztoru odkryto granitową bazę kolumny, przeniesioną następnie do Muzeum Architektury, a w krypcie pod gotyckim prezbiterium wyeksponowano pozostałości fundamentów romańskiego kościoła.
Gotycki kościół, w odróżnieniu od zabudowań klasztornych, nie uległ dużym przekształceniom w okresie nowożytnym. Pomimo różnych kataklizmów zawsze starano się przywrócić mu pierwotny wygląd. Dzięki temu do dziś zachwyca wyjątkowym potraktowaniem przestrzeni. Wąskie tunelowe nawy zdają się ciągnąć w nieskończoność, a wielka liczna perspektyw skłania do niczym nie ograniczonego krążenia po budowli. Trójdzielny chór jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech śląskich kościołów, rozwiązaniem popularnym w architekturze romańskiej, zastosowanym jednak u schyłku XIII wieku w katedrze w Ratyzbonie i w kościele św. Urbana w Troyes.
Niestety przeważająca część dawnego wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu. W przyziemiu wieży znajduje się bogato zdobiona późnogotycka kamienna chrzcielnica z lat 1464-1472. Do kamiennego detalu architektonicznego wnętrza zaliczają się ponadto rzeźbione konsole o dekoracji roślinnej, na których oparte są sklepienia oraz znajdujące się poniżej ustawione na dalszych wspornikach pełnopostaciowe przedstawienia aniołów i proroków pod baldachimami. Te 44 figury stanowią wyjątkową dekorację rzeźbiarską, tworzącą program ikonograficzny, jak dotąd nieodczytany w przekonujący sposób.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Bernaś A., Czternastowieczne portale główne w kościołach wrocławskich, „Architectus”, 1-2 (17-18), 2005.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Romanow J., Romanow M., Opactwo kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku we Wrocławiu w świetle badań archeologicznych, „Wratislavia Antiqua”, t. 12, Wrocław 2010.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.