Historia
Założenie klasztoru miało miejsce w 1453 roku, z inicjatywy Jana Kapistrana, przybyłego z Włoch legata papieskiego, kaznodziei i założyciela zakonu bernardynów, zaproszonego do Wrocławia przez biskupa Piotra. Dzięki płomiennym kazaniom Kapistran rychło zyskał poparcie mieszczan przeciwko husytyzmowi, przyczyniając się zarazem do prześladowań Żydów. Po niedługim czasie uzyskał też od rady miejskiej zgodę na założenie klasztoru obserwanckiego (bernardyńskiego), początkowo planowanego dla około 16 braci, ale ostatecznie zamieszkiwanego przez aż 70-100 zakonników.
Wyrazem poparcia dla bernardynów było przekazanie przez proboszcza parafii św. Maurycego parceli pod planowany klasztor, na której jeszcze w 1453 roku roku stanęło i w 1455 roku zostało konsekrowane pierwsze oratorium. Wznoszenie murowanego kościoła pod wezwaniem św. Bernarda ze Sieny rozpoczęto w 1463 roku, początkowo pod nadzorem pochodzącego z Łużyc mistrza Hannosa (Hansa Bertholda), z którym współpracował kamieniarz Peter Franczke oraz syn Hansa, Erazm. Prace przy budowie w pierwszym etapie postępowały szybko, gdyż część kosztów przedsięwzięcia finansowano z kasy miejskiej, natomiast reszta wpływów pochodziła z darowizn. Po przerwie w 1466 roku i zmianie warsztatu budowlanego tempo robót wyraźnie spadło, musiały być też one prowadzone niefachowo, gdyż w 1491 roku runęła część sklepień prezbiterium. Usuwanie szkód i dalsza budowa trwały aż do konsekracji, przeprowadzonej w 1502 roku przez biskupa Johannesa Rotha. W tym samym czasie wznoszone były też zabudowania klasztorne, rozpoczęte od części północnej z zakrystią i przedsionkiem. Następnie dobudowano skrzydła zachodnie i południowe, a na końcu, na przełomie XV i XVI wieku skrzydło wschodnie oraz przed 1517 rokiem przedłużenie skrzydła południowego.
Wrocławska siedziba bernardynów szybko stała się jednym z głównych ośrodków ruchu obserwanckiego, przede wszystkim za sprawą kapituł prowincjalnych, które odbyły się w 1453 i 1454 roku. Konwent nie funkcjonował jednak zbyt długo, bowiem wraz z nastaniem reformacji bernardyni utracili uprzywilejowaną pozycję, a nowe prądy nastawiły mieszczan przeciwko nim. Już w 1522 roku rada miejska poleciła mnichom przenieść się do zabudowań klasztoru przy kościele św. Jakuba, przygotowując się do siłowego przejęcia zabudowań i wystawiając straż, na wypadek gdyby doszło do wystąpień zwolenników bernardynów. Ostatecznie bracia zakonni urażeni tymi decyzjami demonstracyjnie opuścili miasto. Klasztor zamieniono na szpital, a kościół, początkowo zamknięty i nieużytkowany, od 1526 roku stał się ewangelicką świątynią parafialną. Począwszy od 1674 roku działała przy nim także biblioteka.
Zespół klasztorny był wielokrotnie pustoszony pożarami. Uderzania piorunów niszczyły wieżę kościelną w latach 1557, 1589 i 1609. Najpoważniejszy pożar w 1628 roku zniszczył mury zachodniej elewacji kościoła, dachy, sklepienia i chór organowy, jak też, dość poważnie, budynki klasztoru. Po wykonaniu tymczasowego zabezpieczenia dachów i pokryciu ich gontem przystąpiono do powolnej odbudowy, która trwała do końca XVII wieku. W 1634 roku odtworzone zostało sklepienie prezbiterium, a rok później mistrz murarski Georg Sauer wzmocnił od strony południowo – wschodniej zamknięcie prezbiterium. Przeszklono także ponownie okna. Zakończenie prac upamiętniono datą 1704, wyrytą na nowym barokowym zachodnim szczycie kościoła, lecz już w 1754 roku budowla została uszkodzona na skutek ostrzału artyleryjskiego wojsk pruskich.
W 1853 roku przeprowadzono dość gruntowną, raczej nieudaną renowację kościoła, w 1871 roku rozebrano gotyckie, wschodnie skrzydło klasztoru, zastępując je pseudogotyckim, zaś w 1872 roku rozebrano kuchnię klasztorną. Kolejną przebudowę, zarówno kościoła jak i klasztoru, przeprowadzono w latach 1898-1902. W tym stanie zespół zabytkowych zabudowań dotrwał do czasu zniszczeń z końca II wojny światowej. W 1945 roku straty oceniano aż na 70%. Odbudowę przeprowadzono w latach 1947-1949 i 1957-1967 według projektów i pod nadzorem Edmunda Małachowicza.
Architektura
Klasztor założony został na terenie Nowego Miasta, stanowiącego wschodnią część wrocławskiego zespołu miejskiego, które w 1327 roku wchłonięte zostało przez Stare Miasto. Usytuowano go po stronie południowej, nad ujściem Oławy do fosy. Bryła zabudowań klasztornych dominowała nad niską zabudową mieszkalną po stronie zachodniej i północnej oraz nad ogrodami i sadami po stronie wschodniej. Na południe od klasztornej klauzury znajdowały się zabudowania gospodarcze wraz ze szpitalem i młynami nad rzeką. W pobliżu znajdowała się też brama miejska oraz mosty wiodące na teren Starego Miasta. Według dokumentu z 1453 roku parcela bernardynów obejmować miała teren „tuż przy murach miejskich, od Górki Kacerskiej aż do Bramy Ceglarskiej”.
Najstarszą budowlą murowaną na terenie klasztoru było zbudowane w 1453 roku oratorium, ustawione na osi północ – południe na południowo – zachodniej stronie późniejszego kościoła. Był to jednoprzestrzenny w rzucie, dwukondygnacyjny budynek na planie sześcioboku, z wielobocznym, bezprzyporowym zakończeniem od południa. Górna kondygnacja miała ostrołuczne okna, a wieńczył ją stromy, wielospadowy dach. Prawdopodobnie pierwsze oratorium zamykało od zachodu najstarszy, podłużny, szachulcowy budynek klasztorny, zlokalizowany na osi wschód – zachód, częściowo w miejscu późniejszej kościelnej nawy południowej, przylegający do południowej ściany szachulcowego prezbiterium i korpusu pierwszego kościoła.
Kościół klasztorny otrzymał późnogotycką formę trójnawowej, sześcioprzęsłowej bazyliki, z wydłużonym, wielobocznie zakończonym na wschodzie prezbiterium. Wzniesiono go z cegły, wprowadzając jednak co kilka warstw pas kamienia, charakterystyczną cechę dla warsztatu Hansa Bertholda. Wieżę, niską z powodu sąsiedztwa miejskich obwarowań, umieszczono w narożu pomiędzy korpusem a prezbiterium, od strony południowej. Prezbiterium oraz południową stronę korpusu opięto przyporami, elewacje zewnętrzne ujęto gzymsami cokołowymi, kapnikowymi oraz koronującymi. Oświetlenie kościoła zapewniono ostrołucznymi, obustronnie rozglifionymi, wypełnionymi maswerkami oknami.
Fasada zachodnia gotyckiego kościoła, wsparta na kamiennym, ciosowym cokole, składała się z wysokiej, zwieńczonej trójkątnym szczytem elewacji nawy głównej oraz dostawionych symetrycznie po obu stronach, niższych naw bocznych zakończonych jednospadowymi szczytami, które wykończone były ceglanymi kocimi biegami. Fasada podzielona została trzema kamiennymi, stromymi gotyckimi gzymsami, przy czym najwyższy, najbogatszy gzyms okapowy o wklęsłym ćwierćwałku, dekorowany był dodatkowo rzeźbiarskim fryzem o stylizowanej dekoracji roślinnej. Nawa główna została doświetlona od zachodu wielkim maswerkowym, ostrołucznym oknem. Także pozbawione wejść nawy boczne miały duże, pojedyncze, ostrołuczne okna. Główny, późnogotycki, bogato zdobiony portal wejściowy ze zwieńczeniem w łuk typu ośli grzbiet, umieszczono na osi fasady nawy głównej (prawdopodobnie zastąpił on nieco wcześniejszy, podwójny portal ostrołuczny). Zewnętrzną archiwoltę portalu ozdobiono żabkami oraz zwieńczono kwiatonem, umieszczonym na tle laskowania wypełniającego prostokątne obramienie. Archiwoltę oflankowano płaskorzeźbionymi sterczynami, wewnątrz których umieszczono kolejne, smuklejsze pinakle, oraz osadzono na dwóch skręconych śrubowo filarach, ułożonych na wielobocznych, wysokich cokołach i zwieńczonych misternie płaskorzeźbionymi kapitelami.
W pierwszej ćwierci XVI wieku, przy południowej ścianie zachodniego przęsła korpusu nawowego, zbudowana została kaplica św. Jana, utworzona poprzez przedłużenie dawnego oratorium. Elewacja zachodnia kościoła początkowo była dostawiona do północno – zachodniego narożnika oratorium, ale w kolejnym etapie budowy gotyckiego kościoła południowa nawa korpusu wchłonęła jego północną część. Wymagało to jego częściowej rozbiórki, lecz pozostawione mury wykorzystano do budowy zachodniej ściany nawy południowej oraz kaplicy, przesuniętej w kierunku południowym i zachowującej z grubsza bryłę i gabaryty wcześniejszej budowli. Otwarcie kaplicy do wnętrza nawy południowej arkadą stworzyło problemy konstrukcyjne i wymagało dodatkowego podparcia ściany zachodniej kościoła masywną przyporą. Samą kaplicę po rozbudowie złożono z dwóch przęseł prostokątnych oraz trójbocznego zamknięcia po stronie południowej. Od zewnątrz jej ściany podparto trzema przyporami i zwieńczono dwuspadowym dachem, z partią szczytową ustawioną w stronę kalenicy dachu kościoła. Wewnątrz żebra sklepienia krzyżowego opuszczono na podwieszone służki, o trzonach półcylindrycznych, zwieńczonych ażurowymi głowicami pokrytymi roślinnym ornamentem. Pola sklepienne udekorowano późnogotycką polichromią o formie wici. Wspomnianą powyżej arkadę wsparto na profilowanych półfilarach przyściennych, ustawionych na kamiennych, pięciobocznych cokołach i zwieńczonych profilowanym gzymsem.
Wewnątrz kościoła nierytmicznie rozstawione filary o planie krzyżowym, rozdzieliły przestrzeń na trzy nawy o różnych szerokościach i przęsła na nieregularnych rzutach. Nawa główna i prezbiterium zostały przesklepione gwiaździście, a nawy boczne otrzymały sklepienia krzyżowe. Sześć przęseł nawy głównej otrzymało kształt prostokątny, podczas gdy w nawie południowej były one zbliżone do kwadratów, natomiast w nawie północnej także prostokątne (za wyjątkiem skrajnego zachodniego) ale z dłuższymi bokami równoległymi do osi kościoła. Wiele z przęseł naw bocznych miało nieregularną formę, będącą efektem dostosowywania murów do starszych budowli lub nieumiejętnego planowania. Pomiędzy nawami umieszczono ostrołukowe, profilowane arkady, w nawach bocznych lizeny wspierające gurty w osi podziałów na przęsła. Nawę główną otwarto na prezbiterium profilowaną wklęskami arkadą tęczy. Prezbiterium podzielono na kwadratowe przęsło zachodnie, dwa środkowe przęsła prostokątne oraz wieloboczne zamknięcie wschodnie. Pierwotnie było ono oddzielone od nawy ceglaną przegrodą – lektorium. Profilowane dwoma wklęskami żebra jego sklepienia opuszczono na służki półcylindryczne i półośmioboczne z kapitelami o dekoracji roślinnej, umieszczone na wydatnej odsadzce. Ponadto przy arkadzie tęczy jedną ze służek osadzono na wsporniku o kształcie głowy. Zastosowane zworniki otrzymały kształty herbów, rozet, gmerków, głowy św. Jana, czy Oka Opatrzności.
Zabudowania klauzury usytuowano po południowej stronie kościoła, gdzie wraz z krużgankami otaczały wirydarz. W 1492 roku istniały już trzy piętrowe skrzydła. W północnym znajdowała się podsklepiona, dwuprzęsłowa zakrystia, poprzedzona od zachodu przedsionkiem przykrytym sklepieniem krzyżowym, z ceglanymi żebrami opartymi na centralnym filarze. Pomiędzy prezbiterium a zakrystią usytuowano niewielkie pomieszczenie, prowadzące do schodów w wieży. Na piętrze, nad zakrystią mieściła się biblioteka, dostępna z pomieszczenia nad przedsionkiem. Szerokie skrzydło południowe mieściło sień ze schodami na piętro, dużą izbę mogącą służyć za parlatorium oraz refektarz, czyli jadalnię konwentu. Ten ostatni wsparto na słupach dzielących wnętrze na dwie nawy i nakryto drewnianym stropem, a także połączono z wolnostojącą na południu kuchnią. Na piętrze w południowym skrzydle znajdowało się niskie dormitorium, czyli sypialnia mnichów, ale część cel zakonników mogła się też znajdować na dwutraktowym piętrze skrzydła zachodniego. Wzniesione najpóźniej skrzydło wschodnie mieściło w przyziemiu kapitularz i wysuniętą wielobocznie ku wschodowi kaplicę.
Najważniejsze pomieszczenia klauzury w przyziemiu łączyły krużganki, w północnej części otwarte na przedsionek. Wschodnie trzy przęsła północnego korytarza oddzielono wąskim gurtem od reszty krużganka, a ich sklepienia oparto na przyściennych filarach międzyokiennych krużganka i południowej ścianie zakrystii. W owych trzech najstarszych przęsłach krużganka oraz w pomieszczeniu zakrystii zastosowano analogiczną formę sklepień i materiał, mianowicie sklepienia krzyżowo – żebrowe z kamiennymi żebrami. Przęsła rozplanowano na rzucie prostokąta, jako wyższe od pozostałych przęseł krużganka. Posadzka była złożona z niewielkich, kwadratowych płytek pokrytych glazurą. Południowa część krużganka, przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym, na zachodzie zakończona została wąskim przęsłem, nakrytym ostrołucznie ukształtowaną kolebą z dwoma żebrami, a na wschodzie oddzielona szerokim gurtem. Zachodnia, najszersza część krużganka przez długi czas mogła być konstrukcji drewnianej, bowiem z jej powodu jedno z okien nawy południowej przesunięto od osi. Na początku XVI wieku przebudowana została przy użyciu cegły, podzielona na nieregularne przęsła i przykryta sklepieniem sieciowym, z żebrami ceramicznymi o przekroju dwuwklęskowym i zwornikami o formie rozet i kolistych tarcz.
W początkowych latach XVI wieku przedłużono ku zachodowi skrzydło południowe, przeznaczając jego przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym wnętrze przypuszczalnie na przyjmowanie gości klasztoru. Nowa część jako jedyny obiekt klauzury była częściowo podpiwniczona, dlatego niektóre komory służyć mogły też do przechowywania żywności i napoi. Skrzydło to, korpus kościoła i czworobok klasztoru otaczał drugi ogród. Bernardyni posiadali również własną łaźnię, wolnostojący budynek na planie kwadratu, wzniesiony w obrębie parceli między klauzurą a brzegiem rzeki Oławy. Nieodległy budynek szpitala św. Hioba ustawiony został prostopadle do skrzydła południowego klauzury.
Stan obecny
Do czasów współczesny klasztor bernardynów przetrwał prawie w całości. Wyjątkiem jest pierwotny szczyt fasady kościoła, zastąpiony barokowym, rozebrana w 1872 roku kuchnia klasztorna, przekształcone zwieńczenie wieży i zniszczone w XIX stuleciu i ponownie w 1945 roku skrzydło wschodnie klauzury, zastąpione dziś paskudną modernistyczną budowlą. Po drugiej wojnie światowej częściowo zrekonstruowane musiały być sklepienia prezbiterium i naw bocznych, w którym wtórnie umieszczono większość oryginalnego detalu gotyckiego. Zrekonstruowane zostały też sklepienia zakrystii oraz wschodniego korytarza krużganka. Znacznie uszkodzone zostało skrzydło południowe wraz z zachodnim przedłużeniem. Obecnie kościół i klasztor udostępniony jest do zwiedzania. Swoją siedzibę ma w nich Muzeum Architektury. Otwarte jest we wtorki 11:00–17:00, środy 10:00–16:00, czwartki 12:00–19:00, piątek – niedziela 11:00–17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Małachowicz M., Pietras K., Przemiany zachodniej elewacji kościoła św. Bernardyna we Wrocławiu [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Rekonstrukcje i badania obiektów zabytkowych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2017.
Pierścionek B., Architektura gotyckich klasztorów franciszkanów obserwantów w Polsce XV-XVI wieku, Wrocław 2009.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.