Historia
Pierwszy, romański kościół, powstać miał na wschód od rynku wrocławskiego już pod koniec XII wieku. Do rangi parafialnego został wyniesiony przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca w 1226 roku, co było zarazem pierwszą o nim wzmianką źródłową. Nosił wówczas wezwanie św. Andrzeja Apostoła i św. Marii Magdaleny i był drugą po kościele św. Wojciecha świątynią parafialną wzniesioną na lewobrzeżnym mieście. Uległ zniszczeniu w trakcie najazdu mongolskiego w 1241 roku, po czym został odbudowany w przejściowym stylu romańsko-gotyckim.
W 1342 roku wielki pożar zniszczył rozległy obszar Wrocławia, w tym także i wczesnogotycki kościół Marii Magdaleny. Wkrótce potem zdecydowano się zbudować nową, większą budowlę gotycką, wykorzystującą jadnak wiele starszych fragmentów. Powstała ona w latach 1342-1359, przy czym ta druga data wyznaczyła czas założenia w kościele sklepień. Pod koniec budowy prace nadzorował architekt i mistrz murarski Peschke (Peszko), biorący także udział przy budowie kościoła Najświętszej Marii Panny na Piasku. W 1359 roku otrzymał on zapłatę za podwyższenie murów, wykonanie przypór, gzymsów i maswerków. Rok później konsekrowano ołtarz św. Katarzyny i Anny, świątynia musiała więc już funkcjonować.
W XV wieku prace budowlane nadal trwały. W latach 80-tych ukończono wieże, a w 1459 po raz pierwszy wzmiankowano Mostek Pokutnic, który połączył je na wysokości ostatniej kondygnacji. Jego nazwa pochodziła od legend, według których po zmroku na mostku miały się pojawiać pokutujące dusze zmarłych w mieście podróżnych lub próżnych dziewcząt. Już w 1358 roku zawieszono pierwszy dzwon, a od 1386 w wieży południowej działał Dzwon Grzesznika – największy dzwon Śląska o obwodzie 6,3 metra. W XV i XVI wieku wznoszono otaczające kościół kaplice, natomiast w 1546 roku przeniesiono do kościoła św. Marii Magdaleny romański portal główny z wyburzonego kościoła opackiego na Ołbinie i wmurowano w południową elewację. Dla odmiany w 1533 rozebrano jeden, a w 1564 roku drugi z późnogotyckich hełmów wież, z obawy przed zawaleniem jakie miało miejsce w nieodległym kościele św. Elżbiety.
W 1523 roku Johannes Heß z Norymbergi wygłosił w kościele Marii Magdaleny pierwsze na Śląsku kazanie i nabożeństwo luterańskie, a następnie mimo sprzeciwu kapituły katedralnej wkrótce został jego proboszczem. Odtąd kościół, będący własnością rady miejskiej, był świątynią protestancką, jedną z głównych w mieście obok św. Elżbiety i św. Bernarda. Reformacja pociągnęła za sobą zmiany w wystroju wnętrza kościoła. Zanikły liczne malowidła i inskrypcje ścienne, ściany pobielono, w latach 1564-1581 elewacje kościoła otynkowano, zaś dachy naw bocznych podniesiono ponad poziom łęków przyporowych, gdyż wbudowano tam empory, co znacznie zmniejszyło dopływ światła do wnętrza. W 1565 roku na wieżach umieszczono nowe, renesansowe hełmy, w późniejszych latach wielokrotnie remontowane. Sam kościół w czasach wczesnonowożytnych był też kilkukrotnie poddawany renowacji oraz dzięki hojności mieszczan wzbogacany o nowe dzieła sztuki.
W 1887 roku, podczas obchodów urodzin cesarza Wilhelma I, zapalił się od fajerwerków mostek między wieżami, a następnie północna wieża. Parę lat później odtworzono jej spalony hełm w dawnym kształcie, odbudowano także górne kondygnacje i jednocześnie regotycyzowano wnętrze i szczyty kościoła, oraz wymieniono maswerki okienne. W ostatnich dniach II wojny światowej kościół stracił w pożarze hełmy wież i dach korpusu, jednak mury zachowały się w stosunkowo dobrym stanie. Dopiero w 1946 roku wybuch miny rozerwał wieżę południową (zawaliły się jej trzy ściany), niszcząc również mostek między wieżami, ścianę szczytową i portal główny kościoła wraz z cennymi rzeźbami. Kościół prowizorycznie zabezpieczono w 1947, zaś całkowitej odbudowy dokonano w latach 1960-1970, usuwając przy okazji neogotyckie naleciałości z XIX wieku.
Architektura
Kościół usytuowano na wschód od wrocławskiego rynku, z którym połączony był krótką i szeroką ulicą nazywaną Kurzym Targiem (forum pullorum), gdzie w późniejszym okresie średniowiecza sprzedawano warzywa, owoce, drób i mleko. Najbliższy teren kościoła był wówczas ogrodzony murem z kilkoma furtami, które wiodły na nieduże dziedzińce na południe i północ od kościoła. W ich obrębie znajdował się cmentarz parafialny oraz jeszcze kilka budynków mieszkalnych, między innymi odnotowana już w 1267 roku szkoła parafialna.
Pierwotny kościół z pierwszej połowy XIII wieku był budowlą trójnawową z prezbiterium zakończonym na wschodzie prawdopodobnie ścianą prostą, podobnie jak nawy boczne. Szerokość prezbiterium wynosiła około 7 metrów, korpusu nawowego 14 metrów, natomiast całkowita długość w przybliżeniu 27-28 metrów. Nawy boczne były bardzo wąskie, szerokości około 2,5 metrów. Na przedłużeniu ściany tęczowej (rozdzielającej korpus od prezbiterium) znajdowały się przypory, kolejne umieszczone były także na przedłużeniu ścian podłużnych i zachodniej. Układ przestrzenny tego kościoła nie jest znany, przypuszczać jednak można, że wzorem dla niego były liczne na Śląsku parafialne konstrukcje halowe.
W XIV wieku kościół św. Marii Magdaleny uzyskał formę trójnawowej bazyliki bez transeptu, posiadającej sześcioprzęsłowy korpus nawowy oraz prosto zamknięte na wschodzie, dwuprzęsłowe prezbiterium bez obejścia, ale z trzema nawami. Od zachodu natomiast do korpusu przystawiono dwie kwadratowe wieże, opięte przyporami, zwieńczone czterospadowymi dachami z czterema narożnymi wieżyczkami i na wysokości piątej kondygnacji (47 metrów) połączone nadwieszonym mostkiem. Popularnie zwany Mostkiem Czarownic bądź Pokutnic, od początku pełnił on funkcję punktu widokowego. Kościół ostatecznie uzyskał łączną długość 62,8 metrów, zaś jego szerokość wyniosła 32,1 metra przy wysokości murów nawy głównej 22,9 metra, a naw bocznych 9,4 metra. W XV wieku od północy przystawiono do prezbiterium okazałą dwukondygnacyjną zakrystię z biblioteką na piętrze, zaś wzdłuż naw bocznych i prezbiterium utworzono dwa rzędy łącznie szesnastu kaplic, wypełnionych pierwotnie nagrobkami bogatych mieszczan, członków cechów, bractw i wrocławskich rzemieślników.
Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, gdzie około 1330-1360 roku osadzono w licu ściany wykonany z piaskowca portal. Otrzymał on cokół o znacznej wysokości, delikatnie redukowany ścięciami w kilku płaszczyznach. Profilowania nie wyprowadzono bezpośrednio z cokołu, ale każda wiązka uzyskała własny cokolik o formie smukłego, redukowanego w połowie wysokości graniastosłupa. Wiązki profili utworzono symetryczne, ale każdy inny, przy czym te w głębi utworzono o znacznie mniejszych przekrojach. Przejście ościeży w archiwoltę oznaczono miniaturowymi głowicami, wieńczącymi wszystkie główne wiązki profili. Po bokach archiwolty osadzono na wspornikach rzeźby świętych Jana i Marii Magdaleny, umieszczone pod misternie dekorowanymi baldachimami. Kompozycję dopełniła nieco zbyt niska rama wokół portalu, zgrabnie przecinająca gzyms, ozdobiona w narożnikach czwórliśćmi z płaskorzeźbionymi głowami.
Wewnątrz nawy korpusu kościoła sklepione zostały krzyżowo-żebrowo, zaś prezbiterium w nawie głównej gwiaździście, a w nawach bocznych trójdzielnie. Nacisk na mury obwodowe oraz ciężar tych sklepień rozproszony został przez łęki przyporowe, znajdujące się wysoko ponad dachami naw bocznych. Ogólny kształt architektoniczny kościoła był zapewne echem ukończonej w tym okresie katedry na Ostrowie Tumskim. Monumentalne wnętrze, pozbawione w warstwie architektonicznej nadmiaru elementów dekoracyjnych, było klasycznym przykładem śląskiej architektury XIV wieku, nacechowanej surowością i dominacją gładkich powierzchni ścian, w nawie głównej poprzecinanych jedynie płaskimi lizenami, które wraz z ostrołukowymi, profilowanymi arkadami zrytmizowały układ.
Stan obecny
Kościół pomimo pożarów i zniszczeń wojennych oraz postępujących po nich, nie zawsze udanych renowacji, zachował do dnia dzisiejszego gotycką bryłę. Ślady zniszczeń najbardziej widoczne są w fasadzie zachodniej, w kolorze i fakturze cegieł odbudowanego szczytu, w większej części wieży południowej i górnej partii wieży północnej, którą niestety odtworzono w XIX wieku przy użyciu cegły maszynowej.
Najcenniejszym detalem architektonicznym kościoła jest dziś wstawiony w południową ścianę romański portal, pochodzący z opactwa benedyktynów na Ołbinie. Uznawany jest powszechnie za najokazalszy portal romański w Polsce. Wykonany został przez warsztat pochodzący z Lombardii i Akwitanii w czwartej ćwierci XII wieku. Uwagę zwraca też gotyckie sakramentarium wieżowe z około 1375-1380 roku, wyróżniające się dosadnym realizmem i ekspresją ruchu przedstawionych na nim postaci, oraz bogaty zespół nagrobków i epitafiów mieszczan wrocławskich, fundowanych od XV wieku. Jedynym śladem po zdobiącej niegdyś wnętrze polichromii jest pochodząca z około połowy XV wieku dekoracja łuku tęczowego (przemalowana pod koniec XIX stulecia).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Bernaś A., Czternastowieczne portale główne w kościołach wrocławskich, „Architectus”, 1-2 (17-18), 2005.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Oszczanowski P., Wrocław. Kościół św Marii Magdaleny, Warszawa 2009.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.