Historia
Pierwszy kościół po północno – zachodniej stronie wrocławskiego rynku, początkowo pod wezwaniem św. Wawrzyńca, powstał prawdopodobnie na początku XIII wieku, być może w związku z lokacją miasta w 1226 roku. Był on jedną z dwóch świątyń parafialnych Wrocławia, obok kościoła św. Marii Magdaleny. W 1253 roku został przekazany przez Henryka III Krzyżowcom z Czerwoną Gwiazdą, którzy aż do reformacji sprawowali nad nim patronat. W 1252 roku wymieniona została w źródłach pisanych po raz pierwszy parafia św. Elżbiety, natomiast w 1257 kościół został konsekrowany przez biskupa Tomasza I, już pod imieniem św. Elżbiety, córki króla węgierskiego Andrzeja II.
Gotycki trójnawowy kościół, ufundowany przez Bolesława III, zaczęto budować najpewniej po pożarze z 1319 roku (lub ewentualnie w trzeciej ćwierci XIII wieku). Wpierw wzniesiono zachodnie przęsła naw, lecz w trakcie prac zdecydowano się zmienić koncepcję układu budowli z halowej na bazylikową, znacznie podwyższając wysokość nawy głównej. W 1340 roku ukończony był korpus nawowy, w 1384 kaplica Najświętszej Maryi Panny (wybudowana przez niejakiego Ottona z Nysy), a w 1387 prezbiterium, sklepienie nawy głównej, zakrystia i ciąg kaplic. Budowę wieży kościelnej rozpoczęto jeszcze przed 1339 rokiem (wtedy bowiem dzwoniono już na na pogrzebie rajcy Piotra Glesila), a ukończono w drugiej połowie XV wieku.
Świątynia służyła jako kościół farny wrocławskiego patrycjatu i wyrażała jego ambicje, konkurując wielkością z biskupią katedrą św. Jana. Związki te manifestowane były poprzez dobudowywanie już od trzeciej tercji XIV wieku do murów obwodowych kościoła licznych kaplic rodowych. Wokół kościoła istniał też cmentarz parafialny, otoczony przez wieniec maleńkich domków księży altarystów, które potęgowały wrażenie wielkości świątyni. Już od 1293 roku funkcjonowała przy niej szkoła parafialna, zaś w 1476 roku w źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowano bibliotekę znajdującą się nad zakrystią (po śmierci w 1576 roku wrocławskiego humanisty Tomasza Rhedigera jej zbiory znacznie się wzbogaciły o ponad 300 rękopisów i 6 tysięcy druków).
W 1525 roku kościół św. Elżbiety stał się pierwszym ze śląskich kościołów, który przejęli ewangelicy. Przejęcie miało jakoby nastąpić w wyniku wygranej wrocławskiego patrycjusza i podskarbiego królewskiego Heinricha von Rybischa w grze w kości nad mistrzem krzyżowców Erhardem Scultetusem. W 1529 roku w czasie wichury zawalił się gotycki hełm wieży, co katolicy uznali za karę za grzechy z powodu przejęcia świątyni. Protestanci zaś uważali to za cud, gdyż nikt nie został zabity za wyjątkiem jednego kota. Wieżę odbudowano w latach 1533-1534 ze znacznie mniejszym hełmem renesansowym, natomiast w 1598 roku podczas remontu dachu położono dachówkę mnich-mniszka, tworzącą wzór czerwono-zielonej szachownicy.
W 1649 zawaliła się część więźby dachowej, sklepień i północne arkady nawy głównej, osłabione po wielkiej burzy z 1645 roku, której gradobicie zniszczyło część okien. Odbudowa trwała trzy lata i pochłonęła duże koszty. Kolejny raz poważnych zniszczeń kościół doznał w 1749 roku na skutek wybuchu w pobliskiej wieży prochowej, oraz w czasie oblężenia miasta przez wojska napoleońskie w latach 1806 – 1807, gdy uszkodzony został hełm na wieży oraz dach. W latach 1856-1857 prowadzono renowację kościoła, lecz w czasie prac zawaliła się zewnętrzna ściana nawy południowej, a wraz z nią część sklepień. Po odbudowie i wzmocnieniach konstrukcji kościół ponownie konsekrowano w 1858. W końcu XIX wieku dla zwiększenia przepustowości ulic wyburzono większość domków altarystów, pozostawiając tylko cztery, zaś w początku XX wieku zburzono jeszcze jeden. Pozostały jedynie dwa, połączone bramką i zwane Jaś i Małgosia. II wojnę światową kościół przetrwał bez większych zniszczeń, jednak niestety w latach 1962, 1975 i 1976 doznał uszkodzeń w wyniku pożarów.
Architektura
Pierwotny kościół św. Wawrzyńca z XIII wieku był obszerną budowlą trójnawową o wymiarach wnętrza korpusu 20 x 28 metrów, z prostokątnym, dwuprzęsłowym prezbiterium po stronie wschodniej wielkości wnętrza 7,8 x 8,6 metrów i zakrystią po stronie północnej. Świątynię wzniesiono z cegły w układzie wendyjskim, oraz z granitu wykorzystanego do detali architektonicznych. Przęsła prezbiterium były kwadratowe w planie i zwieńczone sklepieniami sześciodzielnymi, spływającymi na służki o bazach z dekoracyjnymi szponami. Układ filarów ani wysokość naw korpusu nie są znane. Możliwe iż była to bazylika, lecz bardziej prawdopodobny był układ halowy korpusu o trzech parach filarów, które tworzyły w nawie przęsła poprzeczne, a w nawach bocznych podłużne. Do korpusu nawowego prowadził portal południowy i zachodni.
Kościół św. Elżbiety u schyłku epoki średniowiecza osiągnął formę okazałej, trójnawowej, dziewięcioprzęsłowej bazyliki, złożonej z pięcioprzęsłowego korpusu nawowego o długości 66 metrów, oddzielonego od prezbiterium pseudotranseptem. Część prezbiterialna zakończona została od wschodu trójbocznie, zarówno na wysokości nawy głównej, jak i naw bocznych. Budowla otrzymała niezwykle smukłe proporcje, gdyż stosunek szerokości do wysokości nawy głównej wyniósł jeden do trzech (wysokość 29,7 metrów, szerokość 10,2 metrów). Nawy boczne ukształtowano jako dużo niższe (13 metrów wysokości) i prawie o połową węższe (5,5 metrów szerokości). Przy południowo – zachodnim narożniku dostawiono od południa pięciokondygnacyjną wieżę z kruchtą w przyziemiu. Wokół świątyni rozciągnięto także dwa rzędy 14 średniowiecznych kaplic i krucht. Odznaczały się one zróżnicowanymi kształtami i odmiennymi rozwiązaniami, a niektóre z kaplic umieszczone zostały nawet na piętrze (kaplica Ottona z Nysy nad kruchtą północną, czy kaplica rodu de Restis nad tzw. małą zakrystią). Dodatkowo przy prezbiterium od północy usytuowana została trójprzęsłowa zakrystia. Nawę główną i prezbiterium nakrył stromy dach dwuspadowy, od XVI wieku wyłożony charakterystycznymi dachówkami w zielono – czerwoną szachownicę, nad nawami bocznymi i kaplicami zaś osadzono dachy jednospadowe.
Od zewnątrz elewacje kościoła opięto przyporami jedynie przy wschodnich apsydach, południowej kaplicy przy pseudotransepcie i kaplicach północno – wschodnich. Pojedynczą, uskokową przyporą wzmocniono też wysoką kaplicę północno – zachodnią. Pierwotnie jednak przypory znajdowały się także przy elewacjach naw bocznych kościoła, ale wykorzystane zostały do budowy bocznych kaplic i krucht. System konstrukcyjny kościoła oparty również został na łukach oporowych, ukrytych pod pulpitowymi dachami naw bocznych oraz na lizenach którymi ujęto narożniki wieży. Elewację zachodnią, nietypowo usytuowaną pod skosem ze względu na brak miejsca w ciasnej zabudowie miejskiej, ujęto jedynie dwoma płytkimi lizenami oraz zwieńczono trójkątnym szczytem ozdobionym ostrołukowymi blendami. Ściany kościoła przeprute zostały ostrołukowymi oknami, przy czym pierwotnie wszystkie one były zapewne wypełnione maswerkami.
Główny portal wejściowy do kościoła utworzono nietypowo, nie w korpusie nawowym, ale w przyziemiu południowej elewacji wieży, co zapewne spowodowane było wąską uliczką od zachodu. Wyjątkowa była także kompozycja portalu, o znacznej wysokości w stosunku do szerokości. Ościeża otrzymały bogate profilowanie, przechodzące gładko (bez kapiteli lub konsol) w ostrołuk archiwolty. Po bokach portal został ujęty pinaklami – wysuniętymi przed lico ściany, rozdzielonymi gzymsami, ozdobionymi blendami z trójlistnymi wypełnieniami, przy czym w trzeciej kondygnacji w blendach umieszczono rzeźbione głowy wyglądające zza muru z krenelażem. Sterczyny zwieńczono żabkami, podobnie żabkami udekorowano też wimpergę z rzeźbą świętego pod baldachimem na szczycie. Wnętrze wimpergi wypełniono dekoracją maswerkową z czwórliściem pośrodku i trójliśćmi w narożach.
Elewacje wieży rozdzielono gzymsami kordonowymi, pomiędzy którymi przebito wysokie dwu i trójdzielne okna, osadzone w jeszcze większych od nich ostrołucznie zamkniętych wnękach. Pod każdym z okien wewnątrz wnęki umieszczono po dwie (po trzy w oknach trójdzielnych) ślepe, zamknięte trójliściami arkady. Wyjątkowo na trzeciej kondygnacji ich miejsce zajęły płaskorzeźbione popiersia. Pierwotnie wieża zwieńczona była okazałym hełmem iglicowym, który sprawiał, że osiągała aż około 130 metrów wysokości. Iglica była w połowie przedzielona galeryjką, pokryta ołowiem, a później blachą ołowianą. W 1482 roku osadzona miała na niej zostać pozłacana gałka. Poniżej formę wieżyczek otrzymały zwieńczenia narożnych lizen, małym hełmem przykryto też klatkę schodową wysuniętą ryzalitowo z narożnika północno – wschodniego.
Wnętrza nakryte zostały przeważnie niezwykle wysoko założonymi sklepieniami krzyżowymi, czterodzielnymi z wyjątkiem gwiaździstego nad emporą organową, trójdzielnego w kruchcie południowej i sieciowych w kruchcie od północnego – zachodu i kaplicy południowo – wschodniej. Ponadto nad wschodnimi zamknięciami naw bocznych i prezbiterium rozciągnięto sklepienia sześciodzielne. Nie licząc trapezowatych przęseł zachodnich, przęsła nawy głównej założono na planie wydłużonych prostokątów, a w nawach bocznych zbliżone do kwadratów. Wnętrze nawy głównej uzyskało wyjątkowo wertykalny charakter dzięki żebrom przedłużonym na sięgające posadzki smukłe służki, oraz wysokim, ostrołucznym i profilowanym arkadom międzynawowym, których archiwolty nie zostały osadzone na konsolach lub kapitelach filarów. Jedynie w pierwszym od zachodu przęśle żebra opuszczono na triady wałkowatych służek, zaopatrzonych górą w kielichowato ukształtowane kapitele. W nawie głównej prezbiterium co prawda żebra podwieszono wysoko na kamiennych, rzeźbionych konsolach, ale wertykalne podziały służek przejęły tam lizeny połączone w ostrołukowe arkady o głębokich profilowaniach.
Stan obecny
Kościół św. Elżbiety jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnych Wrocławia, uchodzącym za modelowe rozwiązanie śląskiej szkoły architektury gotyckiej, czerpiącym z osiągnięć architektów alzackich i z Górnej Nadrenii. Szczęśliwie przetrwał on zniszczenia II wojny światowej, choć niestety nie dotrwała jego monumentalna gotycka iglica, a później parokrotnie uszkadzany był pożarami. Pomimo tego we wnętrzu znajdują się gotyckie stalle w prezbiterium oraz wybudowane w latach 1453-1455 sakramentarium, które jest wspaniałym dziełem mikroachitektury gotyckiej. Wśród dość skromnej dekoracji zwracają uwagę kamienne zworniki w nawie południowej z przedstawieniami heraldycznymi: cesarskim orłem Karola IV Luksemburga, lwa o dwóch ogonach będącego herbem Czech i orła księstwa wrocławskiego. Ponadto warto zwrócić uwagę na okazały portal południowy w przyziemiu wieży, jeden z nielicznych zachowanych z okresu średniowiecza, gdyż duża ich część, zwłaszcza w bocznych kaplicach i kruchtach, została wymieniona w okresie renesansu i baroku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antkowiak Z., Kościoły Wrocławia, Wrocław 1991.
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Bernaś A., Czternastowieczne portale główne w kościołach wrocławskich, „Architectus”, 1-2 (17-18), 2005.
Encyklopedia Wrocławia, red. J.Harasimowicz, Wrocław 2006.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIII wieku na Śląsku, Wrocław 2015.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.