Historia
Pierwszą warszawską budowlą sakralną był wybudowany na przełomie XIII i XIV wieku kościół, prawdopodobnie o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, który na początku XIV wieku stał się miejską farą. W 1321 roku odnotowana została w źródłach pisanych wzmianka o Gunterze, plebanie warszawskim, w 1338 roku na drzwiach świątyni przybito pozew przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu, natomiast podczas kanonicznego procesu warszawskiego z 1339 roku, w kościele oraz w domu wójta na rynku Starego Miasta zasiadał sąd.
Około 1390 roku z inicjatywy księcia Janusza I Starszego zaczęto budować nowy, murowany, gotycki kościół, mający stać się także miejscem pochówku książąt mazowieckich. Prace rozpoczęto od prezbiterium i przyległej zakrystii, które po ukończeniu w 1406 roku uzyskały rangę kolegiaty (kapitułę przeniesiono z Czerska do Warszawy już w 1398 roku, prace nad prezbiterium musiały więc być już wówczas zaawansowane). Następnie kontynuowano wznoszenie korpusu nawowego. W efekcie kolegiata warszawska stała się największą po płockiej średniowieczną budowlą sakralną na Mazowszu, pomimo zredukowania nieco pierwotnych planów i skrócenia korpusu kościoła. Prace przy korpusie nawowym ukończono zapewne przed 1428 rokiem, gdy żona księcia Janusza, Anna, ufundowała kaplicę i kolegium siedmiu mansjonarzy przy niej. Do końca XV wieku powstały jeszcze trzy dalsze kaplice z fundacji bogatych mieszczan: rodziny Wodzinowskich, Baltazara Burcholcera i Mateusza Baryczki. Między 1471 a 1475 rokiem zasklepiono wnętrze kościoła, o czym świadczyłyby zapłaty jakie otrzymał gdański murator Nickel oraz Petr na kwotę 12 kop groszy.
W pierwszej ćwierci XVI wieku księżniczka mazowiecka Anna sfinansowała podwyższenie wieży i budowę nowego hełmu, lecz niestety w 1544 roku został on zniszczony przez pożar, a prace nad jego odbudową poniechano. Zamiast tego w 1586 roku przy południowo – zachodnim narożniku kolegiaty wybudowano wolnostojącą dzwonnicę. Ponadto w XVI wieku ufundowano kolejne kaplice: uposażoną w 1580 roku kaplicę św. Trójcy (przekształconą z gotyckiej kruchty), czy wzniesioną staraniem rodziny Wolskich kaplicę św. Krzyża.
W 1602 roku na skutek huraganu zawaliła się górna partia gotyckiej wieży, która zniszczyła częściowo wnętrze świątyni. Podczas odbudowy obniżono ją do poziomu sklepień, a fasadę kościoła przekształcono w stylistyce wczesnobarokowej, przysłaniając około 1670 roku nowożytną kruchtą. Przez cały XVII wiek w architekturę kościoła wprowadzano coraz więcej elementów renesansowych czy barokowych, budowano oraz przekształcano zwłaszcza boczne kaplice. Po 1763 roku wybudowano nowy, piętrowy budynek zakrystii, biblioteki i skarbca, zaś w 1798 roku kościół podniesiono do rangi katedry nowo erygowanego biskupstwa warszawskiego.
W latach 1837-1842 będąca w złym stanie technicznym świątynia, została gruntowanie przebudowana z funduszy rządowych w stylu neogotyku angielskiego, przy czym w trakcie prac bezceremonialnie zniszczono sporą ilość oryginalnych, gotyckich detali architektonicznych. Powstała między innymi nowa fasada z wieżową częścią środkową, powiększono okna, wyburzono część kaplic, wzmocniono filary międzynawowe i fundamenty, obniżono dach. Kolejne, mniejsze remonty prowadzono w 1864, 1887, 1894, 1901-1903, 1908-1909 i 1926 roku. Świątynia została niemal całkowicie zniszczona przez Niemców w 1944 roku. Zrekonstruowano ją w latach 1947-1956, wzorując się na planach pierwotnego kościoła z XIV wieku, według projektu odbudowy autorstwa Jana Zachwatowicza oraz Marii i Kazimierza Piechotków.
Architektura
Kościół usytuowano w obrębie murów miejskich Starego Miasta, pomiędzy zamkiem a rynkiem, dość nietypowo, nie w narożniku głównego placu miejskiego, ale przy ulicy oddzielonej od niego długim blokiem zabudowy. Średniowieczna bryła budowli powstała najprawdopodobniej w dwóch fazach budowlanych. Wpierw około 1390 – 1398 roku wzniesiono trójprzęsłowe, trójbocznie zamknięte prezbiterium z zakrystią po stronie północnej, natomiast w drugim etapie po 1406 roku trójnawowy, pięcioprzęsłowy, halowy korpus (o czym świadczyłyby różnice w kształcie przypór i sklepień oraz wysokość posadowienia gzymsów i okien). Po stronie północnej nawy bocznej, na wysokości czwartego przęsła od zachodu, umieszczona została kruchta.
Pierwotnie po zachodniej stronie kościoła znajdowała się wieża, wbudowana w pierwsze przęsło nawy głównej. Jej przyziemie pełniło funkcję kruchty, górna część z czworoboku sięgającego kalenicy dachu przechodziła w ośmiobok, a ten w XVI wieku wieńczył wysoki, ostrosłupowy hełm o konstrukcji drewnianej. Brak zgodności między osiami przęseł i okien w nawie południowej spowodowany został skróceniem po stronie zachodniej pierwotnie zamierzonego korpusu. Początkowo wieżę planowano zbudować poza obrysem korpusu, a wsunięcie jej do wnętrza, o około 11 metrów ku wschodowi, zakłóciło oryginalnie rozmierzony rytm filarów.
Na zakończenie głównych prac budowlanych, w 1428 roku ufundowano kaplicę NMP i św. Anny, usytuowaną albo po południowej stronie korpusu, albo na piętrze nad zakrystią, gdzie pełniłaby rolę ekskluzywnego oratorium. Zakrystia od wschodu pierwotnie kończyła się prostą ścianą na wysokości pierwszego od wschodu żebra jarzmowego. Od zachodu natomiast sąsiadowała ze ścianą nawy bocznej. Przy wschodnim przęśle nawy północnej, a zarazem z boku kruchty, od połowy XV wieku znajdowała się kaplica Najświętszego Sakramentu. W drugiej połowie XV wieku do nawy północnej, po zachodniej stronie kruchty dostawiono jeszcze kaplice mieszczańskie św. Stanisława oraz Trzech Króli, za sprawą których cała zewnętrzna elewacja nawy północnej została przysłonięta aneksami.
Do wnętrza korpusu nawowego kościoła wstawiono smukłe, ośmioboczne filary, połączone profilowanymi, ostrołucznymi arkadami. Umieszczono je bardzo wysoko, tak że wdarły się w strefę sklepień, które nadwieszono na wspornikach. Filary otrzymały cokoły, ceglane wałki w narożnikach i gzymsowe opaski w strefie kapitelowej. Żebra ułożono w formy gwiazd o zróżnicowanej liczbie ramion. Sklepienie w prezbiterium początkowo kończyło się podwieszonymi, przyściennymi lizenami, tworzonymi z kształtek o przekroju gruszkowym. W XV wieku lizeny jednak usunięto, a na ich miejsce założono kamienne wsporniki o złożonym profilowaniu. Na podobne, kamienne wsporniki opuszczono też żebra sklepień korpusu nawowego.
Nawę główną od prezbiterium oddzielała ostrołukowa arkada tęczy, prawdopodobnie pokryta glazurą o zielonym kolorze. W prezbiterium, po lewej stronie ołtarza głównego, przez wysokość ściany biegła wąska i niegłęboka wnęka. Ta strzelista nisza przeznaczona do przechowywania Najświętszego Sakramentu, posiadała żelazne haki, na które zapewne zamykano drewniane lub żelazne drzwiczki. Z niszą sąsiadowały ostrołucznie zamknięte otwory kaplicy na piętrze aneksu zakrystii.
Światło słoneczne wpadało do kościoła poprzez wysokie, ostrołuczne okna, w części prezbiterialnej przedzielone ceramicznym laskowaniem. Okna te znajdowały się w płytkich wnękach schodzących aż do posadzki. W nawach okna również wypełniono laskowaniem, ale kamiennym, wykonanym z piaskowca. W trakcie ich zakładania wymieniono też ceglane laskowanie okien prezbiterium na nieco prostsze, kamienne. Po zastawieniu całej północnej elewacji korpusu w XV wieku kaplicami, znajdujące się tam okna musiały ulec skróceniu.
Stan obecny
Kościół jest dziś w dużej części rekonstrukcją, gdyż II wojnę światową przetrwały jedynie mury północnej i wschodniej części prezbiterium, północno – wschodni fragment korpusu oraz południowa ściana nawy bocznej. Runęła więc w całości ta część wieży która przetrwała katastrofę z XVII wieku, przepadły sklepienia, a nawet filary międzynawowe. Średniowieczne detale architektoniczne które przetrwały nowożytne przekształcenia legły w gruzowisku z pozostałą częścią murów. Na szczęście zniszczeniu uległy też neogotyckie elementy nieudanej przebudowy z XIX wieku, dzięki czemu rekonstrukcja mogła skupić się na gotyckim, średniowiecznym kształcie budowli.
Odbudowany kościół zachował tylko częściowo średniowieczny układ przestrzenny i bryłę, gdyż obecnie prezbiterium otoczone jest od północy i południa odtworzonymi nowożytnymi aneksami. Najbardziej jednak rzuca się w oczy brak wieży przy fasadzie zachodniej, której nie zdecydowano się odtworzyć. Elewacja frontowa kościoła w okresie nowożytnym została gruntownie przekształcona, a jej dokładny wygląd nie jest znany, dlatego obecna po rekonstrukcji jedynie nawiązuje do gotyku mazowieckiego, a także do fasady kościoła dominikanów w Chełmnie. Podzielona jest skarpami, między którymi znajdują się trzy okna i portal na osi, ścianę wieńczy zaś fryz i okazały schodowy szczyt. Choć jest ona w całości kreacją współczesną, to dobrze komponuje się z bryłą kościoła i oddaje charakter pierwotnej budowli.
W latach 2012-2015 w kościele św. Jana przeprowadzono rozległe prace remontowe, między innymi odnowiono ceglane elewacje i stworzono specjalne trasy edukacyjne. W budynku po południowej stronie prezbiterium, przy ul. Dziekania 1, umieszczone zostało Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, prezentujące zbiory dawnej sztuki sakralnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Pela W., Archikatedra warszawska w świetle badań archeologicznych i architektonicznych [w:] Archeologia miast Pomorza w kontekście ziem polskich, Gdańsk 2016.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.
Zagrodzki T., Katedra św. Jana w Warszawie w świetle badań architektonicznych, „Roczniki Humanistyczne”, tom XXIX, zeszyt 4, 1981.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.