Historia
Kaplica św. Gertrudy została ufundowana przez radę miejską Trzebiatowa w pierwszej połowie XV wieku, jako część jednego z aż trzech szpitali („pauperum hospitale cubiculum”) jakie znajdowały się w mieście (ponadto funkcjonował szpital św. Ducha i św. Jerzego). Ich budowa zapewne związana była z szybkim rozwojem Trzebiatowa po wstąpieniu w 1416 roku do Hanzy.
Kaplica i szpital służyć miały jako lecznica i przytułek dla piętnastu mężczyzn i kobiet. Opłaty za pobyt w nich regulowano opałem lub zapisami testamentowymi. W XVI wieku zabudowania sakralne w mieście przejęli protestanci, co jednak nie wpłynęło na funkcjonowania przytułku (miało to miejsce w 1534 roku, na mocy uchwały sejmików stanów zachodniopomorskich).
W XVII wieku przylegające do kaplicy budowle rozebrano, a samą świątynię przeznaczono na magazyn i warsztat rzemieślniczy. W 1898 roku została ona gruntownie wyremontowana i ponownie zaadaptowana na cele sakralne, służąc jako kaplica cmentarna. Powiększono ją także o dwie kruchty. W 1945 roku kaplica powróciła w ręce katolików, ale już w latach 50-tych XX wieku otrzymała ją społeczność greko-katolicka.
Architektura
Kaplicę usytuowano zgodnie z obowiązującymi w średniowieczu normami, poza murami obronnymi miasta. Wzniesiona została na Przedmieściu Gryfickim, przed bramą Gryficką, po południowo – zachodniej stronie rynku. W sąsiedztwie kaplicy znajdowały się zabudowania szpitala – przytułku oraz cmentarz. Trakt do miasta przebiegał po zachodniej stronie szpitalnego założenia.
Kaplica wzniesiona została jako budowla salowa, trójprzęsłowa, orientowana, założona na planie prostokąta o wymiarach 16,4 x 8 metrów, z poligonalnie zamkniętą częścią wschodnią i wąską wieżą na osi elewacji zachodniej. Ściany wzniesione zostały z cegły w nieco archaicznym w chwili powstania wiązaniu wendyjskim, na kamiennym fundamencie i kamienno – ceglanym cokole. Opięto je uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy przyporami symetrycznie rozmieszczono okna o rozglifionych, profilowanych ościeżach z laskowaniem i skośnymi parapetami. Nadproża okien utworzono w formach ostrołucznych oraz odcinkowych. Poziomy akcent elewacji wprowadził tynkowany fryz oraz gzyms podokienny, a także wspomniany cokół. Całość tworzyła jednorodną, późnogotycką formę architektoniczną.
Najbogatszy wystrój od strony zewnętrznej uzyskała elewacja zachodnia. Na jej osi usytuowana została niewielka wieżyczka w formie wysuniętej lizeny, w podstawie której znalazł się portal wejściowy o profilowanych, ostrołukowych ościeżach. Nad nim osadzono gzyms kapnikowy i charakterystyczną dla trzebiatowskiej architektury blendę o półkolistym zamknięciu i profilowanych ościeżach. Górną część fasady wieży udekorowano dwoma podłużnymi blendami wyprowadzonymi aż do okapu dachu. Ten ostatni, dwuspadowy, osadzono na dwóch małych, trójkątnych szczytach skierowanych ku północy i południowi. Na zachód skierowany był natomiast główny szczyt korpusu kaplicy, wtopiony w boki wieży, zdobiony sterczynami oraz blendami o zamknięciach ostrołucznych i ściętych, ćwierćkolistych.
Wnętrze kaplicy nakryto ceramicznym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, sześciodzielnym nad wschodnim zamknięciem, którego półwałkowe żebra oparto na służkach i przyściennych filarach. Służki opuszczono aż do posadzki, gdzie znalazły się proste cokoliki. Nad sklepieniem utworzono poddasze, otwarte na więźbę dachową, dostępne jedynie za pomocą drabiny przez właz przy wejściu zachodnim.
Stan obecny
Kaplica św. Gertrudy należy do grupy cennych, zachowanych w bardzo dobrym stanie, gotyckich, szpitalno – cmentarnych budowli salowych. Zachowała pierwotny układ przestrzenny i bryłę, niestety przysłoniętą XIX-wiecznymi aneksami, których jak na razie nie zdecydowano się rozebrać. Przetrwały oryginalne otwory wejściowe i okienne (maswerki zapewne odnawiane), bogata dekoracja architektoniczna fasady oraz sklepienie wewnątrz zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kaplica św. Gertrudy, W.Witek, nr 7261, Trzebiatów 1998.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Greifenberg, Stettin 1914.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012