Historia
Budowę murów obronnych w Trzcińsku (Bad Schönfließ in Neumark) rozpoczęto prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV wieku, choć pierwsza wzmianka o ich istnieniu odnotowana została dopiero w 1349 roku, kiedy to zezwolono na budowę młyna przy fosie. Fortyfikacje murowane poprzedzone były drewniano – ziemnymi, które najprawdopodobniej utworzono po lokacji miasta w drugiej połowie XIII wieku (pierwsza informacja w źródłach pisanych o mieście pojawiła się w 1281 roku).
W drugiej połowie XIV i w pierwszej połowie XV wieku mury poddano bliżej nieznacznym przebudowom. Być może przebito wówczas nowy przejazd przy bramie Strzeszowskiej, podwyższono wszystkie bramy do pierwszych, pierwotnie otwartych poziomów obronnych oraz wybudowano pierwszy stopień baszty Bocianiej. Mury zostały zapewne dość znacznie naruszone w latach 1433 i 1468. W 1433 roku miasto zostało zniszczone przez husytów, a trzydzieści pięć lat później przez wojska pomorskie. W związku z tym od 1483 roku prowadzono rozbudowę obwarowań, przystosowując je stopniowo do walki z użyciem broni palnej. Nadbudowano bramy o górną wieloboczną część oraz wzniesiono przedbramia z szyjami bramnymi. W tym samym czasie przekształcono cztery półbaszty wykuszowe w baszty zamknięte.
W okresie nowożytnym obwarowania straciły na znaczeniu, jednak jeszcze w 1860 roku wyremontowano bramę Myśliborską. W XIX wieku przystąpiono do stopniowej likwidacji obwarowań. W 1870 roku rozebrano bramę Strzeszowską, a w końcu stulecia zlikwidowano fosy i wały obronne. Ostatnie znaczne wyburzenia miały miejsce w 1918 roku, kiedy to rozebrano wschodni mur szyi bramy Myśliborskiej i w latach 1924-1925. W 2012 roku wykonano kompleksową renowację murów.
Architektura
Pierścień obwarowań zbliżony był do półkola przylegającego prostszym fragmentem do jeziora. Zajmował obszar o powierzchni około 18 ha. Główna oś miasta, długości 652 metrów, ustawiona została w kierunku północ – południe, szerokość wynosiła 322 metry. Od wschodu naturalną przeszkodę dla napastników tworzyło jezioro, natomiast z pozostałych stron mury wzmocnione były przez fosę. W pobliżu miasta istniały również umocnienia polne, tak zwane Landwehr, wzmiankowane już w 1318 roku, złożone z wału ziemnego i rowu. Całkowita długość murów miejskich wzniesionych na przełomie XIII i XIV wieku wynosiła 1697 metrów.
Kurtyny o grubości wynoszącej od 0,9 do 1,2 metra, zbudowane zostały z polnego kamienia narzutowego, układanego w poziomach wyrównywanych cienką warstwą okrzesków kamiennych. Wewnątrz zastosowano technikę opus emplectum – lico muru powstało z kamienia, a wnętrze wypełniono gruzem spajanym zaprawą wapienną. Bramy i baszty zbudowane zostały częściowo z kamienia, a częściowo z cegły gotyckiej. Pierwotnie wysokość muru obronnego wynosiła około 9 metrów. Zakończony był prosto, bez krenelażu. Wzdłuż murów poprowadzono ulicę przymurną ułatwiającą komunikację w przypadku oblężenia.
Mur wzmocniono wznosząc 51 regularnie rozstawionych wykuszowych baszt otwartych, w tym co najmniej dziesięć półkolistych i trzydzieści dziewięć prostokątnych. Baszty były wznoszone w dość regularnych odstępach umożliwiających ich samodzielną obronę, nie większych jednak niż podwójna odległość strzału z kuszy. W XV wieku cztery baszty łupinowe m.in. Bocianią i Prochową, przebudowano w zamknięte. Z dużą dozą prawdopodobieństwa w ostatecznej formie, około połowy XVI wieku, w umocnieniach Trzcińska znajdowały się 43 baszty otwarte, w tym osiem półkolistych i 35 prostokątnych, oraz osiem baszt zamkniętych, w tym trzy cylindryczne, jedna półkolista i cztery prostokątne.
Typowa prostokątna baszta wykuszowa była dość niskim występem muru, zapewne dwu- lub trójkondygnacyjnym, od strony miasta nieposiadającym ściany lub zamkniętym ścianą drewnianą albo o konstrukcji szachulcowej. Pierwsza kondygnacja pełniła funkcję podręcznego magazynu broni, a dwie wyższe miały charakter obronny – posiadały proste szczelinowe otwory strzelnicze. Dostęp do pięter był możliwy z przyziemia, za pomocą drabin albo murowanych klatek schodowych, lub z hipotetycznego pomostu obronnego prowadzonego wzdłuż muru na wysokości drugiej kondygnacji. Całość półbaszty mogła być nakryta dachem. Podobny układ miały również wykusze półkoliste, z tym że ich czoło było wzniesione na rzucie wycinka okręgu.
Z baszt pełnych baszta Lodowa uzyskała typ wtórny, powstały z przebudowy wcześniejszej budowli. Ostatecznie powstał obiekt dwustopniowy, o wysokości 14 metrów. Pierwszy stopień założony na rzucie półkola o szerokości 4 metrów wzniesiono jako dwukondygnacyjny, od zewnątrz kamienny, z otworami strzeleckimi i ścianami grubości do 1,2 metra, natomiast od strony miejskiej ceglany z dwoma wejściami: w przyziemiu i w drugiej kondygnacji. Górny portal był pierwotnym otworem wejściowym usytuowanym na wysokości 5 metrów. Drugi stopień, całkowicie ceglany, owalny, jednokondygnacyjny był oddzielony od niższej części gzymsem. Całość zwieńczona została strzelistym stożkiem wysokości 4,5 metra z otworem wyjściowym na taras. Wewnątrz pierwotne stropy były drewniane.
Baszta Prochowa (Pulverturm) została wzniesiona pod koniec XV wieku, także w wyniku zamknięcia półkolistego wykusza z początku XIV wieku. Została wzniesiona na rzucie koła o średnicy 5,8 metra. Uzyskała trzy kondygnacje o wysokości 16,5 metra. Dolna część, będąca pozostałością dawnego wykusza, wzniesiona została z kamienia polnego. Wyżej część ceglana o wątku gotyckim, ze szczelinowymi strzelnicami, zwieńczona została tarasem obronnym zakończonym pierwotnie krenelażem. Całość nakryto smukłym stożkiem ceglanym. Do baszty prowadziły dwa otwory wejściowe: z przyziemia oraz w drugiej kondygnacji z dawnego pomostu drewnianego poprowadzonego wzdłuż muru miejskiego.
Baszta Bociania reprezentowała typ dwustopniowy o wysokości 13 metrów. Dwukondygnacyjny stopień dolny o wysokości 6,5 metra powstał na rzucie prostokąta o wymiarach 5,2 na 5,4 metra. Wzniesiony został z kamienia z narożami i ścianą wewnętrzną z cegły. Wyżej znalazł się ceglany stopień górny, również dwukondygnacyjny, zakończony prostym murem. Dwustopniowość baszty zaznaczona została wyłącznie w elewacjach łączących się bezpośrednio z kurtyną muru. Od strony miejskiej i polnej baszta zamknięta została prostymi ścianami. W elewacji zewnętrznej znalazły się trzy pary otworów szczelinowych. Ze stopnia górnego wyrastał ośmioboczny ostrosłup.
Mury zaopatrzone były w trzy bramy: Myśliborską (zwana także Kamienną) od południa, Chojeńską (Rosnowską) od zachodu i Strzeszowską od północy. W jednej z baszt wykuszowych od strony jeziora umieszczono furtę Wodną, nazywaną również Łaziebną. W XV wieku bramy podwyższono o części wieloboczne i wzmocniono przedbramiami, połączonymi z właściwymi bramami za pomocą szyj bramnych. Budowę wysokich punktów obserwacyjnych przedpola oraz wysunięcie obrony dalej przed miasto wymusiła coraz większa powszechność broni palnej.
Zespół bramy Myśliborskiej złożony był z wewnętrznej wieży bramnej, szyi bramnej oraz bramy przedniej. Brama właściwa reprezentowała typ wieżowy, dwustopniowy, na rzucie prostokąta o wymiarach 8,7 na 8,3 metry, o wysokości 21 metrów. Stopień dolny, o kształcie prostopadłościanu o wysokości 11 metrów, złożony został z dwóch części: dolnej, zbudowanej z ciosów granitowych, mieszczącej przejazd i wejście od strony wschodniej, oraz górnej, dwukondygnacyjnej części ceglanej, zakończonej ośmiobocznym gankiem obronnym, ozdobionym fryzem ceglanym. Z części graniastej wyrósł ośmioboczny, ceglany tambur zwieńczony krenelażem i ostrosłupem. W elewacji zewnętrznej (polnej) bramy znalazły się dwie zdobione blendami przypory z prowadnicami w których opuszczana była brona. Tuż pod gankiem obronnym umieszczono trzy otwory szczelinowe. W elewacji wewnętrznej (od strony miasta) osadzono dwa rzędy ostrołukowych blend. Od strony wschodniej, na wysokości drugiej kondygnacji, otwór najprawdopodobniej wiódł do wykusza latrynowego. Liczne szczelinowe otwory strzeleckie przebito w części ośmiobocznej, po jednym na każdej z dwóch kondygnacji w każdym boku. Strzelnice te wyposażono w belki z otworami na hakownice. Przejazd otrzymał szerokość 3,7 metra i wysokość 4,4 metra. Jego wnętrze podsklepiono krzyżowo-żebrowo. Oprócz wspomnianej brony, zamykano go dębowymi wrotami, blokowanymi za pomocą kamiennych głazów wysuniętych przed lico muru. Połączenia między poziomami rozwiązano za pomocą drabin.
Zespół bramy Chojeńskiej także składał się z bramy wewnętrznej, szyi bramnej i przedbramia. Brama wewnętrzna reprezentowała typ wieżowy, dwustopniowy, na rzucie prostokąta o wymiarach 7,3 na 6,9 metra o wysokości całkowitej 17 metrów. Dolny, trzykondygnacyjny stopień bramy złożony został z dwóch części: dolnej kamiennej, z ceglanym przejazdem o szerokości 3,2 metra i wysokości 4 metrów, oraz górnej ceglanej. Elewacja zewnętrzna (polna) utworzona została bez zdobień, jedynie z dwoma prowadnicami brony, za którą znajdowała się szyja przedbramia. W elewacji wewnętrznej (od strony miasta) na pierwszej kondygnacji przepruto otwór wejściowy, a wyżej rząd czterech wysokich blend. Z zakończonej blankowaniem części graniastej wyrósł ośmioboczny, dwukondygnacyjny, nieregularny tambur o wysokości 4,8 metra. W jego bokach utworzono szczelinowe strzelnice. Górny stopień również zwieńczono blankowaniem, pod którym poprowadzono fryz ażurowy. Całą budowlę zwieńczył ośmioboczny ostrosłup wysokości 3,6 metra. Przejście z części graniastej do wielobocznej rozwiązano za pomocą tromp.
Zespół bramy Strzeszowskiej stanowiły brama właściwa, szyja bramna i przedbramie. Brama główna o wysokości 24 metrów składała się z trzykondygnacyjnego, graniastosłupowego stopnia dolnego na rzucie prostokąta o wymiarach 7,1 na 7,2 metrów oraz z trzykondygnacyjnego tamburu o średnicy 4,6 i wysokości 7,4 metrów. W dolnej części bramy mieścił się przejazd o szerokości 3 i wysokości 4 metrów, ujęty dwiema przyporami z prowadnicami brony. W narożniku południowo – wschodnim obiektu znajdowała się cylindryczna wieżyczka mieszcząca zapewne wejście i klatkę schodową. Obydwa stopnie zakończone były blankami, a z drugiego tarasu wyrastał ośmioboczny ostrosłup o wysokości 6 metrów.
Stan obecny
Do naszych czasów mur obronny przetrwał na długości 1564 metrów, jednak przeważnie jest on o parę metrów obniżony w stosunku do wyglądu pierwotnego. Przetrwały także dwie bramy miejskie: Myśliborska od południa i Chojeńska od zachodu, a także trzy baszty zamknięte i 27 wykuszowych. Okrągła w rzucie baszta zwana Prochową usytuowana jest od strony północno-zachodniej, a kwadratowa baszta Bociania stanowi najdalej na północ wysunięty element umocnień. Półbaszty rozmieszczone są w nierównych odstępach, najgęściej od strony południowej i południowo-zachodniej, rzadziej od wschodniej.
pokaż bramę Chojeńską na mapie
pokaż bramę Myśliborską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kuna M., Mury miejskie Trzcińska-Zdroju, “Rocznik Chojeński”, nr 5, Chojna 2013.
Kuna M., Średniowieczne mury miejskie w powiecie gryfińskim na tle sieci miast warownych Pomorza Zachodniego i dawnej wschodniej Brandenburgii, “Rocznik Chojeński”, nr 7, Chojna 2015.