Historia
Początki osadnictwa na terenie Trzcinicy sięgały wczesnej epoki brązu. Zbudowana została wówczas obronna osada, w której około 2100-1650 p.n.e. mieszkała ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej. Wchodziła ona w skład przykarpackiego episznurowego kręgu kulturowego, przeżywającego największy rozkwit terytorialny do czasu pojawienia się na południe od Karpat grupy kultury Otomani-Füzesabony. Ludność tej ostatniej charakteryzowała się bardzo wysokim poziomem cywilizacyjnym, uzyskanym dzięki pośredniczeniu w przekazywaniu impulsów kulturowych świata egejsko-anatolijskiego ku północy. Wypierana przez inne grupy kulturowe, społeczność Otomani-Füzesabony przeszła przez Karpaty i zapewne w pokojowy sposób zasymilowała mieszkańców starszych osad kultury pleszewskiej, w tym zdominowała też na okres około 1650-1350 p.n.e. Trzcinicę. Jej przedstawiciele rozbudowali i wzmocnili obwarowania osady, a po pożarze odbudowali fortyfikacje, tworząc jeszcze rozleglejszą osadę.
Upadek kultur epoki brązu sprawił, iż Trzcinica pozostawała niezasiedlona do okresu wczesnego średniowiecza. Wtedy to, około 770-780 roku, okoliczne tereny zajęli Słowianie, którzy wykorzystali miejsce po dawnej osadzie w celu budowy jednego z największych i najstarszych na terenie Zachodniej Słowiańszczyzny grodów. Przypuszczalnie stanowił on siedzibę władzy plemiennej, z silnym zapleczem gospodarczym na terenie licznych podgrodzi. Pierwsza faza funkcjonowania grodu słowiańskiego zakończyła się pożarem, po którym przez pewien czas mógł on być niezasiedlony lub nie pełnił funkcji militarnej. Być może spalenie miało związek z włączeniem grodu w drugiej połowie X wieku w skład państwa dynastii piastowskiej. W jego ramach w początkach XI wieku gród znajdował się w strefie pogranicza z Wielkim Księstwem Kijowskim i Królestwem Węgierskim.
Gród w Trzcinicy funkcjonował do przełomu lat 20-tych i 30-tych XI wieku. Jego upadek mógł być związany z kryzysem państwa piastowskiego w późnym etapie rządów Mieszka II. W 1030 roku wojska Rusi Kijowskiej najechać miały Bełz, natomiast rok później na skutek zbrojnych wypraw książąt ruskich Jarosława Mądrego i Mścisława Chrobrego zajęty miał zostać region tzw. Grodów Czerwieńskich. W toku walk spustoszone zostały rozległe obszary ziem, a ludność wzięta w niewolę i przesiedlona na Ruś. Zapewne z tych powodów w kolejnych latach nie podjęto próby odbudowy grodu, następnie zastąpionego innymi ośrodkami mieszkalno – obronnymi.
Architektura
Gród założono na krawędzi doliny, na cyplowatym wzniesieniu u ujścia małego strumienia do rzeki Ropy, która szerokim zakolem otaczała założenie od południa, wschodu i częściowo północy. Z tych też stron stoki wzgórza były najbardziej strome, natomiast znacznie łagodniejsze podejście wiodło od zachodu i północnego – zachodu, a więc w miejscach gdzie cypel łączył się z pozostałą częścią pogórza. Gród usytuowano na wysokości około 255-285 metrów n.p.m., przewyższał więc terasę zalewową doliny Ropy o około 30-60 metrów.
Słowiański wczesnośredniowieczny gród zajmował całkowitą powierzchnię około 4 ha, składając się z głównej części o wymiarach około 100 x 110 metrów, do której od zachodu przylegały trzy sierpowate w planie przygrodzia, o odległościach między wałami wynoszących 60, 70 i 50 metrów (pełny obwód tworzyły tylko wały otaczające główny człon, a kolejne były z nim połączone). Całe założenie mierzyło około 115 x 275 metrów. Główna część grodu w planie miała kształt z grubsza zbliżony do trójkąta z zaokrąglonymi narożnikami. Obwarowania po stronie wschodniej biegły prosto, od strony północnej były lekko wklęsłe, a na południowym – zachodzie były poprowadzone po lekko wypukłym łuku. Poszczególne podgrodzia dobudowywano na rzutach podkowiastych z zaoblonymi częściami czołowymi i prostymi odcinkami południowymi w podgrodziu drugim i trzecim, przy czym odcinki te biegły równolegle do siebie w odległości około 15-17 metrów. Podobny układ tworzyły północne odcinki wałów dwóch zachodnich podgrodzi, gdzie odległość pomiędzy prostymi odcinkami wynosiła zaledwie 10 metrów. Jako że północne i południowe linie umocnień znajdowały się na stokach, wały wewnętrzne znajdowały się o 7-10 metrów wyżej niż zewnętrzne. Czwarty człon grodu, najdalej wysunięty ku zachodowi, rozłożony był w planie wachlarzowato.
Wały głównej części grodu utworzono w konstrukcji drewniano-ziemnej, w technice przekładkowej jednostronnej. Belki układano w warstwach poprzecznych do linii wału jedna przy drugiej, natomiast w warstwach rozdzielających, równoległych do linii wału, układano jedynie po kilka belek. Elementy drewniane przesypywane były ziemią, nie zastosowano natomiast słupów które wspierałyby konstrukcję od strony zewnętrznej lub wewnętrznej, ewentualnie wkopywano w grunt pale podtrzymujące najniższe elementy przekładki od strony zewnętrznej. Tak utworzony wał posiadał u podstawy szerokość niecałych 5 metrów. Jako, że średnica belek wynosiła około 15 cm, wał mógł sięgać około 5 metrów wysokości. Jego ściany zbliżone były do pionu i najpewniej pokryte gliną, zapobiegającą podpaleniu konstrukcji. Przypuszczalnie wał zwieńczony był jakąś formą przedpiersia chroniącego obrońców przed ostrzałem.
Obwałowania drugiego i trzeciego podgrodzia wzniesiono w podobnej technice, przekładkowej, z belkami układanymi jedna przy drugiej w warstwach poprzecznych do linii wału, a także równoległych do linii wału. Odmienną konstrukcję posiadał wał czwartego podgrodzia o szerokości 3,3-3,5 metra. Jego pionowe ściany od strony wewnętrznej (od strony dziedzińca) i zewnętrznej (od strony przedpola) wzniesiono w technice plecionkowej, w oparciu o wbijane co 50-90 cm słupy o średnicy 10-15 cm. Rdzeń wału stanowiła ziemia z warstwami belek stabilizujących wypełnisko, ułożonych poprzecznie w stosunku do biegu wału. Także i te obwałowania, choć o skromniejszych rozmiarach, musiały być zwieńczone przedpiersiem. Każdy z członów grodu poprzedzony był niezbyt głębokim przekopem.
Zabudowa mieszkalna grodu w okresie wczesnośredniowiecznym nie była intensywna. Wznoszono domy o owalnych w planie kształtach, lub prostokątnych z zaokrąglonymi narożnikami, których powierzchnia nie przekraczała 10-12 metrów kwadratowych. Na terenie podgrodzi tworzyły one układ rzędowy. Prawdopodbnie miały charakter półziemianek, a więc były częściowo zagłębione w podłoże. Mogły być wznoszone w technice zrębowej, w której poszczególne, odpowiednio ociosane na końcach i kładzione poziomo belki łączono w narożach z kolejnymi, układanymi pod kątem prostym. W narożach stosowano ostatki (wystające poza obrys budynku końce belek) lub przycinano narożniki do równej powierzchni. Mogła być również stosowana technika plecionkowa, gdzie domostwa wykonywano z cienkich gałęzi, obmazywanych z obu stron gliną. Dach wspierał się w półziemiankach albo na półsochach stawianych na środku dwóch przeciwległych ścian, albo na sochach (drewnianych, rozwidlonych u góry słupach) wbijanych na zewnątrz obrysu ścian. Dodatkowe ocieplenie domostw z dachami sięgającymi gruntu, można było osiągnąć nakrywając całą chatę ziemią. Pokrycie dachów stanowiła strzecha ze słomy lub trzciny, montowana na żerdziach odchodzących od kalenicy.
Stan obecny
Obecnie na miejscu jednego z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce znajduje się skansen archeologiczny zwany Karpacką Troją, będący oddziałem Muzeum Podkarpackiego z Krosna. Kompleks skansenu składa się z terenu grodziska na wzgórzu oraz parku archeologicznego leżącego u jego podnóża. Na grodzisku zachowały się ziemne wały dochodzące obecnie do około 10 metrów wysokości i maksymalnie 20-24 metrów szerokości u podstawy, na których zrekonstruowano w kilku odcinkach ponad 150 metrów obwarowań, w tym bramę osady z epoki brązu i bramę z okresu wczesnego średniowiecza, prowadzącą na dawny majdan zajmowany przez kilka odtworzonych chat. Na terenie parku archeologicznego zlokalizowane są także rekonstrukcje wioski z początków epoki brązu oraz osady słowiańskiej z okresu wczesnego średniowiecza. Wszystkie budowle zostały wykonane w oparciu o wyniki badań naukowych oraz dostępną w tym zakresie wiedzę, mając na celu jak najwierniejsze odtworzenie rzeczywistości historycznej, choć efekt wizualny psują chodniki z brukowanej kostki i metalowe schody pnące się po grodowych wałach. W skansenie znajduje się również nowoczesny pawilon wystawowy z salą ekspozycyjną, salą konferencyjną, multimedialną salą edukacyjną dla dzieci, oraz zapleczem gastronomicznym, w którym serwowane są potrawy przygotowane w oparciu o dawną sztukę kulinarną. Godziny otwarcia i informacje o imprezach znaleźć można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dąbrowska E., Wielkie grody dorzecza górnej Wisły, Warszawa 1973.
Gancarski J., Skansen archeologiczny w Trzcinicy, Krosno 2010.
Gancarski J., Poleski J., Trzcinica, pow. Jasło – najstarsze wczesnośredniowieczne grodzisko w Karpatach polskich [w:] Wczesne średniowiecze w Karpatach polskich, red. J. Gancarski, Krosno 2006.
Kruczek Z., Skansen Archeologiczny „Karpacka Troja” – Kreacja nowej atrakcji turystycznej i ocena jej jakości, „Kultura i turystyka – miejsca spotkań”, 6/2013.
Kunysz A., Grodziska w województwie rzeszowskim, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1966”, Rzeszów 1968.
Śpiewla Ł., Wybrane grodziska wczesnośredniowieczne, a kwestia turystyki na terenie województwa podkarpackiego, „Raport Archeologiczny” 14/2019.
Zollówna H., Żaki A., Grodzisko w Trzcinicy pow. Jasło (Polska), „Acta Archaeologica Carpathica”, I/1/1958.