Historia
Wieś Trzcinica, w XV wieku własność królewska dzierżawiona przez ród Gamratów, odnotowana została w źródłach pisanych po raz pierwszy przez kronikarza Jana Długosza („Trzenicza propre Bączal”). Pośrednio wspomniał on funkcjonujący w osadzie w drugiej połowie XV wieku kościół, zapewne pełniący funkcje parafialne, gdyż podlegała mu wieś Tarchów. Drugi kościół w Trzcinicy wzniesiony został w 1551 roku, co uwieczniono umieszczając wyrytą na nadprożu portalu południowego datę. Jego konsekracja miała miejsce w 1557 roku, w dzień świętej Doroty. Inicjatorami i fundatorami budowy kościoła mogli być ówcześni właściciele wsi: Zofia z Marszowic Ocieska z domu Gamrat oraz jej mąż Jan Ocieski, podkanclerzy koronny, starosta biecki.
Prawdopodobnie pod koniec XVI wieku do elewacji zachodniej nawy kościoła dobudowano wieżę, przy czym drewno na jej podwalinę ścięte zostało już w 1561 roku. Zapewne wzniesienie wieży wraz z główną częścią kościoła w jednym etapie prac budowlanych było zbyt kosztowne, dlatego jej konstrukcję odwleczono o paręnaście lub parędziesiąt lat, podobnie jak w większości późnogotyckich kościołów w regionie Małopolski.
Kościół św. Doroty na przestrzeni wieków był kilkukrotnie restaurowany i odnawiany. Na początku XVII wieku wnętrze pokryto polichromiami. Zapewne z kolejnymi pracami remontowymi i wykonywaniem zdobień wewnętrznych elewacji związana była ponowna konsekracja kościoła w 1648 roku. W latach 1800-1806 namalowano nową polichromię na istniejącej XVII-wiecznej. W 1857 roku dobudowano w miejscu kruchty południowej kaplicę Matki Boskiej i oszalowano całą budowlę, zaś w początkach XX wieku konstrukcję dachu i górnych partii wieży pokryto blachą oraz zniekształcono bryłę wieży. W latach 1995-2010 przeprowadzono w kościele kompleksowe i staranne prace konserwatorskie, połączone z rekonstrukcją oraz przywróceniem oryginalnych elementów (np. daszki nad zaskrzynieniami, izbica wieży, portal zakrystii).
Architektura
Kościół wybudowano w gotyckiej tradycji architektonicznej, jako budowlę orientowaną względem stron świata, o konstrukcji zrębowej, z bierwionami łączonymi w narożach na zamek (przy wykorzystaniu tzw. krytych czopów, czyli elementów dodatkowo usztywniających wiązanie). Ściany z ciosanego drewna jodłowego ułożono na dębowej podwalinie. Utworzono niemal kwadratową nawę i sąsiadujące z nią od wschodu węższe, zamknięte trójbocznie prezbiterium. Do prezbiterium od strony północnej przystawiono zakrystię na planie wydłużonego prostokąta, natomiast do nawy od zachodu dobudowano wieżę w konstrukcji słupowo-ramowej. Wieżę zwieńczono izbicą, a w przyziemiu otoczono otwartymi sobotami. Początkowo jednak fasada zachodnia mogła być zwieńczona trójkątnym szczytem, podkreślonym u dołu okapem wspartym na zaczepach. Nawę i prezbiterium przykryto dachem dwuspadowym o wspólnej kalenicy oraz stromych połaciach, nadającym budowli dużej smukłości.
Więźbę dachową w kościele utworzono w powszechnym pod koniec średniowiecza systemie storczykowym. Więźba ta uzyskała naprzemiennie zestawiane wiązary (kozły) pełne (ze storczykiem oraz jętkami, mieczami i zastrzałami) oraz pośrednie, tzw. krokwiowo-jętkowe (z dwoma jętkami wewnątrz). Całość wzniesionej przez wykwalifikowany warsztat konstrukcji została dodatkowo wzmocniona przez zastosowanie dwupoziomowej ramy usztywnienia wzdłużnego. W systemie konstrukcyjnym więźby dachowej znaczną rolę odgrywały również zaczepy, czyli elementy zabezpieczające przed zsunięciem się konstrukcji więzów krokwiowych. Były to pionowe bierwiona zakończone czopem przytrzymywanym drewnianym kołkiem. Jako, że wszystkie elementy więźby dachowej wykonywano na placu budowlanym, a następnie składano na wysokości, oznaczone zostały one znakami ciesielskimi, wykonywanymi naprzemiennie dłutem i toporem, w celu łatwiejszego ich złożenia.
Główną rolę w konstrukcji kościoła odgrywał system więźbowo – zaskrzynieniowy, w którym rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby dostosowany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara wsparte były w prezbiterium na najwyższym wieńcu ścian. Z tego powodu szersza nawa nie dawała oparcia więźbie, co wymuszało przedłużenie górnych partii ścian prezbiterium na nawę, aż do ściany zachodniej kościoła. W ten sposób na przedłużonych belkach ścian prezbiterium uzyskano oparcie dla więźby nad nawą, a nad jej bocznymi ścianami odpowiedni spadek, umożliwiający przykrycie tych szerszych części osobnymi daszkami pulpitowymi. Ostatecznie wewnątrz kościoła boczne, szersze od prezbiterium części nawy robiły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem, wyglądającym jak zawieszona skrzynia.
Wnętrze kościoła oświetlone zostało zgodnie z gotycką tradycją tylko od strony południowej i wschodniej, przy czym pojedyncze okno umieszczono w południowo – wschodniej ścianie wielobocznego zamknięcia prezbiterium. Prostokątne otwory okienne uzyskały wewnętrzne sfazowania węgarów, zamknięte w nadprożu formą oślego grzbietu. Wejście pierwotnie znajdowały się od zachodu i południa. Kolejne, zamknięte trójliściem, fazowane na krawędziach, wiodło z prezbiterium do zakrystii. Nawę od prezbiterium oddzielała półkolista arkada tęczy z belką tęczową. W zachodniej części nawy już w chwili budowy kościoła wzniesiono chór muzyczny, połączony w sposób ciesielski z wieńcami ścian, dzięki czemu nie było potrzeby wprowadzania do wnętrza słupów czy filarów wspierających. Parapet chóru od strony nawy pokryty był detalem ciesielskim w postaci ostrych, późnogotyckich sfazowań.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny, powiększony o późniejszą wieżę (jedną z najstarszych zachowanych w kościołach drewnianych), ze zrekonstruowaną pod koniec XX wieku do stanu pierwotnego izbicą i hełmem. Co ważne i dziś już bardzo rzadkie, zakrystia kościoła nie została powiększona w okresie nowożytnym. Przetrwała także w znakomitym stanie konstrukcja storczykowa więźby dachowej wraz z ciesielskimi znakami montażowymi, jak również zaczepy pod gzymsem okapowym. Co więcej od czasu budowy nie były powiększane okna, do dziś ozdobione fazowaniem i łukami w ośle grzbiety. Portal południowy zamieniony został w późnym okresie nowożytnym na arkadę wejściową do dobudowanej od południa kaplicy (zachowały się tylko fragmenty jego oryginalnych węgarów). Przekształcone zostało także wejście z prezbiterium do zakrystii, ale dzięki temu że przetrwało jego nadproże, całość udało się zrekonstruować. Natomiast dwuskrzydłowe drzwi w portalu zachodnim zachowały do dziś gotyckie kowalskie okucia o motywach rombowo-liściastych. Po zdjęciu w trakcie prac konserwatorskich szalunku z arkady tęczy, okazało się, że także ona zachowała się w stanie idealnym, choć częściowemu zniszczeniu uległa belka tęczy (z powodu osiadania północnej ściany kościoła). Ocalało jej lico od strony nawy, na nim zaś wycięta dłutem data dzienna i roczna przeprowadzonej w 1557 roku konsekracji i rekonsekracji z 1648 roku. Pokrywające wnętrze kościoła polichromie powstały już w stylistyce renesansowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Łopatkiewicz P., Drewniany kościół Św. Doroty w Trzcinicy jako przykład możnowładczej fundacji okresu nowożytnego [w:] Archeologia okresu nowożytnego w Karpatach polskich, Krosno 2008.
Łopatkiewicz P., Kościół w Trzcinicy, Trzcinica 2013.