Historia
Dokument lokacyjny miasta Torunia wystawił zakon krzyżacki w 1233 roku. Przywilej ten zapewniał mieszczanom prawo corocznego wyboru sołtysa – sędziego, który stał na czele ławy, złożonej z siedmiu, a później, po 1312 roku z dwunastu ławników. Powstała również rada miejska, po raz pierwszy poświadczona w 1251 roku. Początkowo rada i ława stanowiły odrębne organy, lecz na początku XIV wieku rada uzależniła od siebie sądownictwo i przejęła całą władzę w mieście.
W 1259 roku na podstawie przywileju zastępcy mistrza krajowego Gerharda von Hirzberga, wydanego na prośbę mieszczan, na rynku Starego Miasta Torunia wzniesiono mieszczący sukiennice dom kupiecki. W przeciwieństwie do jatek, kramów i ław, które były miejscem sprzedaży wyrobów cechowych i wiązały się z miejscowym rynkiem, dom kupiecki miał być instytucją związaną z handlem dalekosiężnym. Jego budowa była przełomowym wydarzeniem dla miasta, które przez długi okres jako jedyne w państwie krzyżackim uzyskało taki przywilej. Nawet miasta tak duże jak Kraków czy Wrocław dopiero z czasem wykupywały urządzenia targowe z rąk suwerena, natomiast toruński dom kupiecki był od samego początku instytucją miejską. Idea posiadania własnej budowli handlowej powstała zapewne pod wpływem kontaktów z Lubeką i miastami flandryjskimi, gdzie hale i inne budowle targowe od dawna były własnościami mieszczan. W nowym domu kupieckim najpewniej znalazły swoje miejsce także pomieszczenia przeznaczone dla władz miasta. Wiadomo, iż rada zatrudniała pisarza, a kancelaria miejska już w XIII wieku odbierała i wysyłała statuty, zarówno ogólne (wilkierze), jak i cechowe, oraz prowadziła księgi rachunkowe. Ponadto rada miejska przyjmowała na przechowanie znaczne sumy pieniędzy lub wartościowe przedmioty (np. pół beczki złota i pół beczki srebra od Władysława Opolczyka).
W 1274 roku Toruń uzyskał następny przywilej, tym razem zezwalający na budowę kramów i ław chlebowych, w trakcie budowy których wzniesiono również wieżę. Tak uformowana zabudowa śródrynkowa utrzymała się bez większych zmian do końca XIV wieku, kiedy to z powodu złego stanu technicznego starych zabudowań, podobno grożących nawet zawaleniem, przeprowadzono wielką rozbudowę budynku. Miała ona miejsce w latach 1391-1399, w szczytowym okresie rozwoju średniowiecznego Torunia, prawdopodobnie pod kierunkiem polskiego budowniczego miejskiego, mistrza Andrzeja (Andrisa), na podstawie przywileju wielkiego mistrza Konrada von Wallenrode z 1393 roku. Wyburzono wówczas stare budynki handlowe, pozostawiając jedynie wieżę, i dokonano połączenia funkcji administracyjnych, handlowych i sądowniczych w jednym budynku, co było rozwiązaniem nieczęsto spotykanym w ówczesnej Europie. Ratusz zyskał formę czteroskrzydłowego budynku na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem.
W latach 1602-1605, z inicjatywy burmistrza Henryka Strobanda przeprowadzono manierystyczną przebudowę, która polegała na podwyższeniu gmachu ratusza o jedno piętro. Nie zatarła ona na szczęście gotyckiego charakteru budowli, gdyż architekt przedłużając gotyckie wnęki zakończył je ostrymi łukami. Wprowadziła natomiast nowe elementy jak np. narożne manierystyczne wieżyczki i szczyty pośrodku każdego ze skrzydeł.
W 1703 roku, w czasie oblężenia miasta przez wojska szwedzkie, doszło do poważnego pożaru ratusza. W jego wyniku uległ zniszczeniu prawie cały wystrój wnętrz, zawaliły się szczyty, a budynek do 1722 roku pozostawał bez dachu. W latach 1722-1737 dokonano odbudowy. Wzniesiono nowe szczyty, odtworzono wnętrza, a od zachodu dobudowano ryzalit o późnobarokowych formach. W 1869 roku zastąpiono go zachowanym ryzalitem neogotyckim. W XIX wieku dokonano również przebudowy niektórych wnętrz. W latach 1957-1964 przeprowadzono generalny remont i adaptację na potrzeby muzeum. Do najważniejszych prac należało wzmocnienie murów i sklepień, przywrócenie wnętrzom dawnego wyglądu przez wyburzenie ścian działowych z XIX wieku, oraz odsłonięcie niektórych średniowiecznych elementów architektonicznych, zamurowanych w późniejszym czasie.
Architektura
W końcu XIII wieku zabudowa rynku staromiejskiego, czworobocznego placu wielkości 109 x 104 metry, składała się z dwóch wydłużonych, równoległych budynków. Od zachodu znajdował się piętrowy dom kupiecki wykorzystywany przez handlowy patrycjat, a od wschodu budynek mieszczący kramy i ławy chlebowe. Mury szczytowe obu budynków były połączone ścianą parawanową, natomiast do ław i kramów chlebowych przylegała od południa wieża. Ponadto w północnej części zabudowań targowych, pomiędzy sukiennicami a kramami znajdował się parterowy i murowany dom ławy sądowej, a w pobliżu północno – zachodniego narożnika sukiennic stał budynek wagi, w którym ważono różne towary. Cały kompleks zapewne otoczony był parterowymi budami wykorzystywanymi przez drobniejszych kupców. Prawdopodobnie były one drewniane o jednospadowych dachach i miały opuszczane na zewnątrz lady.
Dom kupiecki zbudowano na plenie prostokąta o wymiarach 9 x 45 metrów. Posiadał on dwie kondygnacje, przy czym na górną prowadziły zapewne zewnętrzne schody, podobne do stosowanych w innych średniowiecznych halach targowych. Prawdopodobnie mieściły się w połowie długości budynku i łączyły z wejściami do hali. Składać się mogły z dwóch biegów prowadzących do wspólnego podestu na poziomie pierwszego piętra, który wykorzystywano także do odczytywania ogłoszeń rady miejskiej. W takim wypadku zwrócone musiały być w zachodnią, szerszą stronę runku, na którym odbywały się zgromadzenia mieszczan. Pod podestem było wejście do części parterowej budynku, a po bokach, pod schodami, usytuowano pomieszczenia przeznaczone na użytek miasta. Drugie, podobne schody znajdowały się prawdopodobnie od strony dziedzińca. Wnętrze domu kupieckiego było wielką salą, przykrytą drewnianym stropem wspartym na rzędzie słupów. Musiały się tam znajdować wydzielone komory dla kupców, wzmiankowane w 1330 roku. Na pierwszym piętrze w jednym z końców hali znajdowały się prawdopodobnie pomieszczenia rady miejskiej.
Kramy i ławy chlebowe stanęły po wschodniej stronie domu kupieckiego, na planie wydłużonego prostokąta. Prawdopodobnie był to murowany budynek jednokondygnacyjny, gdyż żaden średniowieczny przekaz nie wspominał schodów oraz pomieszczeń nad kramami. Wewnątrz mieścił długą halę przykrytą drewnianym stropem, wspartym na jednym rzędzie słupów. Budynek prawdopodobnie miał cztery wejścia umieszczone w połowie długości każdego boku. Wejście południowe prowadziło na czworoboczną wieżę.
Wieża ratuszowa wzniesiona została w południowo – wschodnim narożniku rynku, przy skrzyżowaniu dwóch najważniejszych dróg Starego Miasta. Zbudowana została na planie kwadratu o boku 7,7 metra i w XIII wieku miała około 23 metry wysokości. Jej parter służył jako przejście do kramów oraz ław chlebowych, dlatego w południowej i północnej elewacji przepruto duże otwory wejściowe. W ścianie wschodniej i zachodniej w murze były po trzy głębokie nisze z murowanymi siedziskami, usytuowane naprzeciwko siebie, lecz zostały zamurowane zapewne w związku z podwyższeniem wieży w 1385 roku. Wówczas też założono na parterze sklepienie krzyżowe, które zastąpiło pierwotny drewniany strop założony na wysokości 2,7 metra. Poniżej znajdowała się sklepiona kolebkowo piwnica, do której prowadziło wejście bezpośrednio z rynku po stromych murowanych stopniach. Południowa ściana górnej części wieży została rozczłonkowana czterema wysokimi blendami w których umieszczono małe, bliźniacze, ostrołukowe wnęki (niektóre z oknami) rozmieszczone w czterech kondygnacjach. Ściana wschodnia otrzymała podobne rozczłonkowanie, z tą różnicą, że nie przechodził przez nią fryz arkadowy, natomiast elewacje północną i zachodnią jako mniej ważne i gorzej widoczne opracowano z mniejszą ilością dekoracji. Nie wiadomo jakie było pierwotne zwieńczenie wieży. Przyjąć jedynie można, iż wzorem flandryjskich beffroi miała ganek z krenelażem, koliste bartyzany w narożnikach i była kryta dachem namiotowym. Lica ścian zewnętrznych wieży pomalowano czerwoną farbą, a blendy fryzu arkadowego zostały ozdobione dekoracjami malarskimi o wzorach maswerkowych w kolorach białym i czarnym.
Z wieżą łączyła się ściana parawanowa, wzorowana zapewne na podobnej budowli z Lubeki (choć tam nie została ona połączona z wieżą). Była ona monumentalną, wielką i gładką płaszczyzną, ozdobioną rzędem ostrołukowych blend. Powodem jej powstania były wyłącznie cechy estetyczne i reprezentacyjne, mianowicie stworzenie parawanu dla grupy budynków targowych. Jej skierowanie na południe, w stronę słońca, z pewnością podnosiło walory plastyczne.
W 1391 roku częściowo wyburzono stare zabudowania za wyjątkiem wieży, by stworzyć w ich miejscu gmach na planie czworoboku o wymiarach około 44×52 metry, z wewnętrznym dziedzińcem i czworoboczną wieżą u zbiegu skrzydeł południowego i wschodniego. Budynek uzyskał dwie główne kondygnacje oraz piwnice. Jego wielkie elewacje podzielono rytmem pionowych, profilowanych wnęk, zarówno od strony dziedzińca, jak i rynku, co nadało budowli dużą jednolitość. Wszystkie wnęki przebiegały przez całą wysokość elewacji, za wyjątkiem tych, które mieściły wejścia do piwnic i bramy. Zakończone były ostrołukami. Umieszczenie w nich na trzech poziomach otworów okiennych pozwoliło na zastosowanie różnych ich rozmiarów. Całość budowli uzyskała zwartą formę, zapewne nie przypadkiem zbliżoną wyglądem do zamku konwentualnego Zakonu Krzyżackiego (wrażenie to pogłębiał ozdobny krenelaż wieńczący zewnętrzne elewacje każdego skrzydła oraz narożne bartyzany).
Wszystkie skrzydła i dziedziniec ratusza podpiwniczono. Pod skrzydłem wschodnim komory podzielono na trzy trakty z szerszym traktem środkowym, a ich sklepienia wsparto na masywnych kamiennych kolumnach. Pod dziedzińcem utworzono dwa trakty oddzielone od siebie przestrzenią nie podpiwniczoną i przylegające do skrzydła zachodniego oraz wschodniego. Każdy zawierał cztery pomieszczenia o planie zbliżonym do kwadratu, zwieńczone sklepieniami kolebkowymi. W piwnicach składowano wina, ale przede wszystkim raczono się winem i piwem (w poświadczonej źródłowo od 1549 roku Piwnicy Gdańskiej). Komory piwniczne nazywane były według miejsca ich położenia (np. „koło wagi”, „pod wagą”, „pod wieżą”), według godeł nad wejściami („pod lwem”, „pod kogutami”, „pod smokiem”) lub według nazwisk czy imion dzierżawców („piwnica Hugona koło wagi”).
Parter był wielką halą targową. W skrzydle wschodnim i zachodnim sklepione hale służyły kupcom bogatym, natomiast uboższym kramy wzdłuż hal, dostępne tyko z zewnątrz. Pośrodku każdego ze skrzydeł umieszczono szerokie przejścia na dziedziniec, z których być może północne i południowe przeznaczone były dla wozów, a pozostałe dla pieszych. Skrzydła wschodnie i zachodnie mieściły wspomniane długie hale, w tym pierwszym przeznaczone na kramy z ławami chlebowymi, w drugim na sukiennice. Halę zachodnią skrócono od północy dla pomieszczenia wagi (dostępnej bezpośrednio z rynku od północy), wschodnia zaś łączyła się z przejściem pod wieżą. W skrzydle północnym mieściła się jeszcze sala sądowa, otwarta na trzy strony by można się było przysłuchiwać rozprawom. Za nią na wschodzie znajdowała się izba w której odbywały się narady sądu, a obok tymczasowy areszt w zaadoptowanej do tego celu budzie od strony dziedzińca. Parter mieścił jeszcze niedużą komnatę w skrzydle południowym, pomiędzy przejazdem i sukiennicami, dostępną jedynie od strony bramy. Jej przeznaczenie nie jest znane, ale zapewne nie miało związku z handlem. Wszystkie pomieszczenia na parterze sklepiono. Ławy chlebowe krzyżowo-żebrowo, a sukiennice, wagę i salę sądową trójpodporowo. Swobodny przepływ ludzi zapewniały wejścia z obu krańców (od strony północnej i południowej), jak również przejścia w połowie budynku prowadzące na dziedziniec. Dookoła z zewnątrz i od strony dziedzińca parter ratusza otaczał wspomniany już rząd bud (kramów) – niskich, oddzielonych od siebie pomieszczeń, dostępnych wyłącznie przez duże otwory w ścianach zewnętrznych. Parapet okienny tych otworów służył równocześnie za ladę do rozkładania towarów. Na noc stragany zamykano opuszczanymi drewnianymi okiennicami, które w dzień po podniesieniu, tworzyły daszek osłaniający przed słońcem i deszczem. Takie rozmieszczenie bud komplikowało oświetlenie wewnętrznych hal ratusza, co rozwiązano umieszczając nad każdym straganem okno.
Pierwsze piętro ratusza stanowiło siedzibę rady miejskiej i jej urzędów. Największe pomieszczenie na piętrze, usytuowana w zachodnim skrzydle Wielka Sala Mieszczańska (Długa sala), było miejscem ważnych wydarzeń miejskich, podejmowano w niej królów, odbywały się tutaj również sejmy i sejmiki Stanów Prus Królewskich. W dni powszednie z sali korzystali sukiennicy, a od początku XVI wieku rada przeprowadzała w niej wybory. Jej pierwotne oświetlenie zapewniały dwa rzędy otworów rozmieszczone na dwóch poziomach. Dolny rząd tworzyły małe, wąskie otwory umieszczone na wysokości parapetu, nad którymi znajdowały się wysoko przeprute okna właściwe. Prawdopodobnie Wielka sala nie miała stropu lecz otwartą więźbę dachową, podobnie jak sukiennice w Brugii i Ypres. W skrzydle wschodnim umieszczono kryte stropami pomieszczenia administracji miejskiej np. kancelarię, kasy. Oświetlające je okna oryginalnie posiadały wewnątrz we wnękach okiennych murowane siedziska. Komunikację pionową zapewniały klatki schodowe usytuowane w skrzydle południowym i północnym, wąskie schody przy południowo – wschodnim narożniku łączyły także bezpośrednio piętro z piwnicą. Wieża, nadbudowana w 1385 roku o dwie kondygnacje, spełniała rolę strażniczą, a zawieszone w niej dzwony wzywały rajców na narady. Na wieży znajdował się także zegar, naprawiany już w 1415 i 1417 roku. Dobudowana część wieży została ozdobiona smuklejszymi blendami oddzielonymi tynkowym fryzem pasowym. Górna kondygnacja zwieńczona została fryzem arkadowym i wielobocznymi wykuszami w narożnikach, wspartymi na kamiennych kroksztynach, nad którymi znalazł się strzelisty hełm. Wykusze te otrzymały dość oryginalną formę, podobną jedynie do wykuszy na fasadzie zachodniej pałacu wielkich mistrzów w Malborku.
Ratusz był integralną częścią całego placu rynkowego, wielką siedzibą handlową, dokoła której ustawiano w dni targowe długie rzędy straganów i wozów, a na codzień korzystano ze studni. Niektóre części rynku miały swoje ustalone przeznaczenie, np szersza część zachodnia zwana „placem turniejowym”, służyła jako targ rybny, północną zajmował targ węglowy, a w pobliżu funkcjonował targ ziołowy i nieopodal rynku targ nabiałowy. Na rynku wykonywano również wyroki sądowe, w związku z czym w południowo – wschodnim narożniku ratusza stał pręgierz.
Stan obecny
Ratusz staromiejski posiada dziś układ przestrzenny z końca XIV wieku, przy czym jego najstarszą częścią jest wieża z czwartej ćwierci XIII wieku (podwyższana w 1385 roku). Jego bryła pomimo, iż zachowała w większości gotycką formę, jest wyższa o jedno piętro w stosunku do średniowiecznej budowli. Ponadto nowożytne przekształcenia spowodowały dodanie narożnych, manierystycznych wieżyczek, szczytów pośrodku każdego ze skrzydeł oraz ryzalitu zachodniego, obecnie o szacie neogotyckiej.
Dziś w ratuszu mieści się główny oddział Muzeum Okręgowego. Na parterze skrzydła wschodniego zgromadzono zbiory sztuki gotyckiej i późnogotyckiej, głównie z Torunia i z terenu Śląska. W skrzydle zachodnim umieszczono zbiory średniowiecznego i nowożytnego rzemiosła artystycznego Torunia, a także kamienne fragmenty dekoracji zamku krzyżackiego. Piętro służy głównie jako galeria malarstwa nowożytnego i nowoczesnego. Drugie piętro jest zarezerwowane na potrzeby wystaw czasowych. Można także wejść na wieżę ratuszową, która jest, co warto pamiętać, najstarszą z zachowanych wież rynkowych w Europie środkowej i wschodniej. Godziny otwarcia i inne praktyczne informacje zdobyć można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Dybaś B., Toruń, Toruń 2009.
Gąsiorowski E., Ratusz staromiejski w Toruniu, Toruń 2004.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.