Historia
Pierwszy murowany kościół parafialny Torunia powstał prawdopodobnie niedługo po przeniesieniu w 1236 roku starej osady kupieckiej na nowe, wyżej położone miejsce. Wiadomo, iż parafia na terenie Starego Torunia uposażona została hojnie w chwili lokacji z 1233 roku czterema wolnymi włókami ziemi i 40 kolejnymi obciążonymi, ale tamtejszy kościół najpewniej był jeszcze drewniany. W 1255 roku po raz pierwszy odnotowana została wzmianka o toruńskim plebanie (Meinricus), zaś sam kościół po translokacji po raz pierwszy wspomniano w 1257 roku. Prawdopodobnie uległ on zniszczeniu w czasie pożaru miasta, za rządów mistrza krajowego Ludwika von Baldensheima pod koniec lat 60-tych XIII stulecia.
Budowa drugiego, większego kościoła mogła być już podjęta w latach 70-tych XIII wieku, przy czym nasilenie prac prawdopodobnie przypadło na przełom XIII i XIV wieku. Najpierw powstało prezbiterium, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, dobudowano do niego trójnawowy korpus o założeniu halowym, a zapewne także wieżę przy fasadzie. Prace budowlane musiały zostać zakończone przed 1330 rokiem, wtedy bowiem odnotowana została wzmianka o kościelnym dzwonniku, wtedy też według badań dendrochronologicznych ścięto drewno na więźbę dachową korpusu. W 1338 roku wielki mistrz krzyżacki Dytrk von Altenburg wyznaczył w kościele magistra Jana z Biskupic i kleryka Bando prokuratorami zakonu na proces polsko – krzyżacki, który miał się rozpocząć rok później w Warszawie.
Kolejna faza budowy kościoła wiązała się z jego odbudową po pożarze miasta z 1351 roku. Do początku XV stulecia przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu (przykrytą ołowianym dachem w 1403 roku), utworzono ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki. Wieża XIV-wieczna przypuszczalnie miała poważne wady konstrukcyjne, gdyż w 1406 roku częściowo zawaliła się. Pozostałą partię rozebrano i już w 1407 roku rozpoczęto prace budowlane nad nową wieżą. Jej przyziemie wzniesiono pod nadzorem niejakiego mistrza Jakuba w latach 1407-1417, a do 1437 roku Hans Gotland utworzył dwie kolejne kondygnacje. W drugiej połowie XV wieku, po zakończeniu wojny trzynastoletniej i ustabilizowaniu sytuacji w kraju, uformowano ostateczny kształt kościoła. W latach 1475-1480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych a do 1484 roku wzniesiono kruchty przy wieży. Ponadto przed końcem XV wieku podwyższono korpus nawowy kościoła by uzyskać formę halową, oraz przykryto go pod nadzorem mistrza Prokopa sklepieniem gwiaździstym.
Od XVI wieku, kiedy Toruń stał się miastem protestanckim, kościół farny był wspólnie i naprzemiennie użytkowany przez protestantów i katolików. Prawo patronatu posiadał król i toruńska rada miejska, przez co odbywały się w nim najważniejsze wydarzenia związane z życiem miasta (np. wyboru członków rady, odczytywanie postanowień). Od 1596 roku kościół ponownie użytkowany był wyłącznie przez katolików, opiekę zaś nad nim sprawowali jezuici. Kościół nie ucierpiał podczas działań wojennych XX wieku. W 1992 roku podniesiony został do rangi katedry.
Architektura
W pełni ukształtowany kościół w XV wieku posiadał formę trójnawowej budowli halowej (długość 28,1 metrów, szerokość nawy głównej 7,8-8,6 metrów, szerokość naw bocznych 6,8-7,4 metrów), z niższym, tójprzęsłowym, zamkniętym na wschodzie ścianą prostą prezbiterium (23,4 x 12,9 metrów) i z kaplicami bocznymi dostawionymi do naw bocznych od północy i południa. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona została masywna, czworoboczna wieża (15,8 x 15 metrów), jedynie nieznacznie wysunięta przed mury fasady. Po bokach przystawiono do niej niższe od naw aneksy kapliczne poprzedzone kruchtami. Po stronie północnej prezbiterium umieszczono dużą, trójprzęsłową zakrystię z bardzo wąskim, jednoprzęsłowym skarbczykiem od wschodu.
Prezbiterium zbudowano na nieregularnym planie, niezgodnym z osią korpusu nawowego, co zapewne było wynikiem jego dostawienia do wcześniej wzniesionego korpusu z pierwszej fazy budowy. Ściana północna prezbiterium uzyskała nieznacznie większą długość od południowej, wschodnia zaś nie była równoległa do łuku tęczowego z wyraźnie skrzywioną osią poprzeczną. Od strony zewnętrznej prezbiterium opięto uskokowymi, bardzo prostymi przyporami, z których narożne umieszczono pod skosem. Rolę stabilizującą spełniać mogła też wieloboczna wieżyczka schodowa, wciśnięta w południowy kąt między korpusem a prezbiterium. Pomiędzy przyporami osadzono obustronnie rozglifione, wysokie, ostrołuczne okna, oprofilowane uskokami i wypełnione kamiennymi maswerkami – dwudzielnymi w wąskich oknach południowych i północnych, bogatym czwórdzielnym w okazałym oknie wschodnim. Pod tym ostatnim umieszczono trzy zamknięte trójliśćmi, pierwotnie wypełnione maswerkowymi malowidłami blendy, a także wnękę ścienną o dwuspadowym zamknięciu, zapewne przeznaczoną na figurę lub źródło światła. Powyżej okna wschodniego osadzono szczyt zdobiony lancetowatymi i kolistymi blendami. Koronę murów prezbiterium ozdobiono dwoma rzędami fryzu z ukośnie ustawianych cegieł.
Wewnątrz prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym nad pierwszym i trzecim przęsłem oraz gwiaździstym nad środkowym. W momencie budowy był to jeden z pierwszych przykładów sklepienia gwiaździstego na terenie państwa krzyżackiego, na którym być może wzorowano się w wielu kolejnych świątyniach. Jego żebra osadzono na płaskich kapitelach ze sztucznego kamienia, umieszczonych na wielobocznych filarach przyściennych, oraz spięto płaskorzeźbionymi zwornikami z symbolami czterech ewangelistów, Baranka Bożego i rozety ze zwiniętą spiralnie gałązką dębu. Dla odmiany sklepienia krzyżowe opuszczono na smukłe, obłe służki, poprowadzone aż do posadzki.
Korpus nawowy opięty został cokołem, gzymsem kapnikowym, wysokimi, uskokowymi przyporami, najgęściej rozmieszczonymi wzdłuż kaplic bocznych, gdzie na linii środka każdego przęsła nawy umieszczono jeszcze dodatkową przyporę. Korpus oświetliła duża liczba ostrołucznych okien, przebitych po dwa w każdym przęśle, zwieńczonych łukami wykonanymi z glazurowanej kształtki. W ścianach kaplic natomiast pomiędzy każdą parą przypór znalazło się pojedyncze okno, ujęte od dołu sfazowanym gzymsem. Ostatecznie, po dwukrotnym podwyższeniu murów korpusu, osiągnął on wysokość około 28 metrów do poziomu tynkowanego fryzu i okapu dachu. Kaplice natomiast sięgnęły wysokości pierwotnych naw, a więc około 15 metrów.
Kwadratowe i zbliżone w planie do kwadratów przęsła korpusu nawowego zostały nakryte sklepieniami gwiaździstymi, pięcioramiennymi i sześcioramiennymi w nawach bocznych, w trzech przęsłach nawy głównej ośmioramiennymi, a w jednym sześcioramiennym, przy czym we wschodniej części korpusu utworzono je asymetryczne. Oba rzędy filarów międzynawowych nie zostały ustawione równolegle – im bliżej prezbiterium, tym bardziej odległość między nimi zwiększono. Ich nieregularny rozstaw miał na celu optyczną niwelację różnicy między szerokością drugiego prezbiterium z przełomu XIII i XIV wieku a rozpiętością nawy głównej, planowanej początkowo jako węższą. Jej pierwotną szerokość wyznaczać musiało najstarsze prezbiterium z pierwszej połowy XIII wieku, a z kolei nawie głównej odpowiadała pierwotna wieża zachodnia, z którą związane były półfilary zachodnie, jedyne o regularnym rozstawie.
Filary w korpusie nawowym otrzymały charakterystyczny plan przypominający krzyżowy, ale na ich osi podłużnej zamiast lizen lub półkolumn umieszczono półfilary o ściętych narożach. Mniejsze półfilary na osi poprzecznej otrzymały formę pięcioboczną, ponadto oflankowano je parami służek. Kolejne służki w nawach bocznych wyposażono w kapitele, z których dwa ozdobiono przedstawieniami twarzy i dekoracją roślinną. Przy filarze zachodnim na konsolach służek umieszczono płaskorzeźbione głowy mężczyzn, figurę rycerza i tarczę herbową z tójliściem. Wsporniki sklepienne naw bocznych utworzono ostrosłupowe, maswerkowe i profilowane. Oddzielające nawę główną od naw bocznych arkady obustronnie oprofilowano, a na ich podłuczach umieszczono wałki. W profilowanych arkadach przyściennych osadzono okna bocznych kaplic.
Kaplicę północną przy wieży przykryto sklepieniem gwiaździstym ośmioramiennym, południową natomiast sklepieniem trójpodporowym o trzech polach trójkątnych. W bocznych kaplicach korpusu od północy i od południa zastosowano sklepienia pięciopodporowe o polach trójkątnych. Kolejne sklepienia gwiaździste, tym razem czteroramienne, umieszczono w kruchtach północnej i południowej a także w przyziemiu wieży.
Elewację zachodnią wieży rozczłonkowano głęboką wnęką, przechodzącą przez całą jej wysokość. Rozwiązanie to miało być jeszcze bardziej efektowne, bowiem planowano budowę czwartej kondygnacji, na której wnęka zostałaby zamknięta arkadą. Niestety ze względu na trudności techniczne, a po części zapewne i finansowe, pomysłu tego nie zrealizowano. Pomimo tego wystrój zewnętrzny wieży uzyskał bogatą i wyszukaną formę. W przyziemiu wykorzystano oprócz cegły ciosany kamień, z którego utworzono cokół, archiwolty blend z wypełnieniami maswerkowymi i żabkami oraz portal. Na dwóch wyższych, już w całości ceglanych kondygnacjach, regularne podziały zapewniły smukłe, profilowane wnęki o zdwojonych zwieńczeniach, rozdzielone profilowanymi, zdwojonymi gzymsami kordonowymi.
Zakrystia osiągnęła formę prostokątnego budynku o wysokości dwóch kondygnacji. Jej elewacje zewnętrzne nie zostały oszkarpowane. Piętro oddzielono od parteru tynkowanym fryzem ozdobionym maswerkowymi malowidłami. Podobne malowidła umieszczono w dużych, ostrołucznych blendach na piętrze, podczas gdy ściany parteru przebito jedynie ostrołucznie zamkniętymi, szerokimi oknami. Wnętrze podzielono na trzy przęsła, z których pierwsze przykryto sklepieniem trójpodporowym, a dwa kolejne krzyżowo – żebrowym. Ich żebra opuszczono na wsporniki figuralne o wysokiej jakości wykonania.
Stan obecny
Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej, pomimo, iż za sprawą długiej i wieloetapowej budowy, przerywanej katastrofami budowlanymi i klęskami żywiołowymi, uzyskał nieco niespójną bryłę (nieukończona wieża, niskie prezbiterium). Z drugiej fazy budowy kościoła z końca XIII i początku XIV wieku zachowało się w całości prezbiterium oraz mury i filary trzech wschodnich przęseł korpusu do połowy wysokości. Pozostałe elementy pochodzą z czasów przebudowy z drugiej połowy XIV i z XV wieku, a całość pozbawiona jest większych nowożytnych i współczesnych ingerencji. Nieliczne późniejsze zmiany to zamurowane niektóre okna kaplic w których przebito następnie prostokątne otwory, przekształcony aneks po wschodniej stronie zakrystii, przebudowana górna część wschodniego szczytu prezbiterium, przebudowany szczyt zakrystii i zdeformowane szczyty wschodnie korpusu.
W prezbiterium kościoła znajduje się jedno z pierwszych europejskich sklepień gwiaździstych zbudowanych poza Anglią. Na szczególną uwagę zasługują też portale w kruchcie z bogatymi archiwoltami, maswerkowa balustrada kruchty, profilowane blendy pod wschodnim oknem prezbiterium, przyziemie wieży z wieloma elementami kamiennymi oraz jej głęboka wnęka pod nieukończoną arkadę. Ponadto w kościele znajdują się cenne malowidła gotyckie z XIV i XV wieku (np. scena Ukrzyżowania na północnej ścianie prezbiterium), średniowieczne rzeźby oraz duma katedry, potężny dzwon z 1500 roku, Tuba Dei o wadze siedmiu ton.
Ciekawostką we wnętrzu kościoła jest rozeta, precyzyjnie wyryta przed połową XV wieku na południowo – wschodnim filarze wieżowym. W jej krąg wpisano sześciokąt i motywy rybich pęcherzy, przy czym kompozycja jest niepełna, zaniechana w trakcie tworzenia lub przedstawiona w wersji skrótowej. Prawdopodobnie była wprawką lub planem, czy też projektem, powstałym w celu zrealizowania jakiegoś elementu dekoracyjnego kościoła. W centralnej części rozety, w miejscu gdzie umieszczono fragment wieloliścia o zaokrąglonych płatkach, pośrodku widoczne są nawet zagłębienia, być może będące śladami po wbitym kolcu cyrkla, za sprawą którego wykreślono krąg. Kolejna malowano – ryta rozeta, tym razem ukończona i będąca elementem wystroju wnętrza, znajduje się na powierzchni południowo – zachodniego filara wieżowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Thorn, red. J.Heise, Danzig 1889.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Szczupak D., Rozeta wyryta na filarze bazyliki katedralnej św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu – chronologia i funkcja, „Ochrona Zabytków”, 2/2022.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.