Historia
Najwcześniejsze domy w zabudowie miejskiej Torunia były drewniane lub o konstrukcji szachulcowej. Pierwsze ceglane kamienice gotyckie zaczęto stawiać w Starym Mieście Toruniu od drugiej połowy XIII wieku, a już w XIV stuleciu zabudowa murowana była powszechna. Wraz z wzrostem bogactwa kupieckiego miasta, rozwojem handlu i transportu w Toruniu zaczęto również budować spichrze. Już w XIII i XIV wieku na terenie Starego Miasta było ich około trzydziestu, później w okresie największego rozkwitu handlu zbożem w XVII wieku było ich ponad sto. Wtedy właśnie Toruń był jednym z największych ośrodków handlu zbożem na ziemiach polskich.
W okresie nowożytnym następowały przekształcenia średniowiecznych spichrzów i kamienic, które obejmowały zmianę funkcji wyższych kondygnacji z magazynowych w mieszkalne, zmianę form zdobnictwa fasad, czy nowe wyposażenie i układ pomieszczeń. Wiek XVIII i XIX przyniosły największą zagładę toruńskich kamienic. Oblężenie Torunia przez wojska szwedzkie w 1703 roku oraz wojny napoleońskie spowodowały dewastację i upadek zabudowy miejskiej. Przez cały XIX wiek trwał niszczący proces przekształceń wielu starych albo budowy na ich miejscu nowych domów czynszowych, zahamowany dopiero w XX wieku po wprowadzeniu ochrony konserwatorskiej zabytków.
Architektura
Wśród toruńskich gotyckich domów mieszczańskich funkcjonowały dwa typy: kamienice kupieckie, zazwyczaj większe i bardziej okazałe, oraz znacznie skromniejsze i węższe kamienice rzemieślnicze, przy czym Nowe Miasto toruńskie ze względu na swój rzemieślniczy charakter posiadało znacznie mniejszą liczbę bogato zdobionych kamienic i spichrzy od Starego Miasta. Średniowieczne kamienice Nowego Miasta, w porównaniu ze staromiejskimi, były znacznie skromniejsze i reprezentowały typ niewielkiej kamienicy rzemieślniczej, zazwyczaj jednopiętrowej, wąskiej, szczytowej.
Fasady toruńskich kamienic gotyckich były szczytowe, w formie schodkowej, a więc najbardziej okazałe części budynków zwrócone były w stronę ulic czy też rynku. Budowano je z cegły, w formach bardzo ozdobnych, urozmaiconych profilowanymi wnękami, służkami, blendami, fryzami, wypełnionymi malarską ornamentyką w typowych gotyckich motywach ostrołuków, trójlistnych koniczyn, rybich pęcherzy lub maswerków. Kolorystyka najczęściej oscylowała wokół czerwieni, bieli, czerni i glazurowanych cegieł, zielonych bądź czerwonych.
Wnętrza kamienic dzielone były drewnianymi stropami belkowymi przeważnie na trzy lub cztery główne kondygnacje oraz poddasza zlokalizowane po więźbą dachową. Najniższe kondygnacje średniowiecznych kamienic nie były typowymi piwnicami (stały się nimi dopiero na przestrzeni wieków po podwyższeniu poziomu terenu), stanowiły przyziemia, których poziom był niższy od poziomu ulic tylko o około pół metra. Wiele piwnic było zamieszkałych, lecz służyły głównie za chłodne magazyny, piwiarnie lub winiarnie. Wiodły do nich ustawiane przed frontami kamienic szyje piwniczne i przedproża, czyli parterowe tarasy poprzedzające wejścia do budynku. Partery o wysokościach od 3 do 6 metrów wypełniały pomieszczenia gospodarcze (kuchnie, sienie), natomiast celom mieszkalnym służyły piętra, a jako magazyny i spichrze wykorzystywano najwyższe kondygnacje, przeważnie wysokie na 2 metry.
Typowym elementem toruńskich kamienic średniowiecznych były tzw. wysokie, wielkie sienie. Znajdowały się one w trakcie przednim parteru i sięgały dwóch kondygnacji. Jako najobszerniejsze pomieszczenie w całym budynku, posiadały palenisko gdzie przygotowywano posiłki, służyły też jako miejsce prowadzenia handu oraz wykonywania rękodzieła. W XV wieku w wysokich sieniach powszechnie dobudowywano nadwieszane galerie i izdebki. Izba na parterze w trakcie tylnym pełniła funkcje reprezentacyjne, przyjmowano tam godnych i znamienitych gości. W posadzkach takich izb w wielu kamienicach znajdowały się wyloty pieców typu hypocaustum, zlokalizowanych w piwnicach. Były to więc pomieszczenia ogrzewane gorącym powietrzem, dodatkowo bogato zdobione malowidłami ściennymi i stropowymi. Podobną funkcję miały izby na pierwszym piętrze w trakcie tylnym.
W ścianach wewnątrz wielu średniowiecznych kamienic znajdowały się różnego rodzaju wnęki. Niektóre miały formy ozdobne, inne mniejsze służyły jako wnękowe szafki zamykane drewnianymi drzwiami, w jeszcze innych umieszczano oświetlenie lub bardzo często umywalki posiadające odpływ na zewnątrz. W sklepieniu wnęk umywalkowych na metalowych hakach zawieszano naczynia z wodą. W toruńskich kamienicach znajdowały się także studnie do czerpania wody, znajdujące się w piwnicach domów. Pierwotnie powstawały na podwórzach, lecz w czasie kolejnych średniowiecznych przekształceń kamienicy lub budowy nowej większej, były włączane w obręb domów.
Kamienice średniowieczne łączyły funkcje domu mieszkalnego i spichrza. Pomieszczenia magazynowe znajdowały się na wyższych kondygnacjach budynków, co było charakterystyczną cechą kamienic typu północnoeuropejskiego. Jednak w średniowiecznym Toruniu budowano również liczne budynki w całości przeznaczone na spichrze. Większość z nich znajdowała się w południowej, nadwiślańskiej części Starego Miasta, gdzie przeładowywano towary ze statków.
Spichrze toruńskie miał podobnie jak kamienice mieszczańskie formy kalenicowe, ze szczytami zlokalizowanymi w fasadach, które dekorowano nie mniej okazale niż w domach rezydencjonalnych, wykorzystując w tym celu przede wszystkim bogate blendowanie i fryzy. Strefa zdobiona blendami była wyodrębniana w elewacjach poprzez oddzielenie gzymsem od strefy parterowej. Portale wejściowe a nierzadko i okna profilowano, wznoszono również okazałe, schodkowe szczyty, co odróżniało toruńskie spichrze od spichlerzy grudziądzkich, traktowanych wyłącznie utylitarnie (wpływ na to mogło mieć ich usytuowanie na skarpie poza miastem, podczas gdy wszystkie spichrze toruńskie znajdowały się wewnątrz obwodu murów miejskich). Różnica między toruńskim domem mieszkalnym a spichlerzem widoczna była przede wszystkim w rozmiarach i przesklepieniach okien. Okna spichrzowe parteru były zwieńczane łukami segmentowymi, czasem były czworoboczne, ale praktycznie nigdy ostrołuczne.
Wnętrza spichlerzy rozdzielane były podobnie jak w kamienicach, drewnianymi stropami, ale bez niepotrzebnych podziałów na pomieszczenia. W celu transportu zboża i innych towarów używano technik znanych ze spichlerzy nadmorskich lub usytuowanych na płaskim terenie, gdzie korzystano z podnośników blokowych zakładanych na wzór żurawi. Wewnątrz mogły znajdować się windy z linami które przechodziły przez otwory w stropach, worki ze zbożem noszono też ręcznie.
Stan obecny
W Toruniu zachowało się najwięcej średniowiecznych kamienic patrycjuszowskich i spichrzów na terenie oddziaływania Związku Hanzeatyckiego. Nawet pomimo licznych zniszczeń i destrukcyjnych przekształceń w XIX wieku, przetrwało wiele oryginalnych i charakterystycznych elementów wnętrza, ornamentów i detali, a zwłaszcza gotyckich fasad budynków. Obecnie około 300 kamienic ma zachowany czytelny układ średniowieczny i mniej lub bardziej widoczne elementy gotyckiej architektury. Do naszych czasów przetrwało także wiele spośród dawnych spichrzów.
Do najlepiej zachowanych budynków zaliczyć można: kamienicę przy ul. Ducha Świętego 12, ul. Kopernika 15 i 38, ul. Łaziennej 16 i 22, ul. Mostowej 6, ul. Piekary 4 i 9, ul. Rabiańskiej 8 i 22A, ul. Rynek Staromiejski 9, 17 i 20, ul. Szczytnej 2-4, ul. Szerokiej 38, ul. Wielkie Garbary 7, ul. Panny Marii 2, ul. Franciszkańskiej 12, ul. Żeglarskiej 5, 7, 9, 10 i 13 oraz kamienicę przy ul. Królowej Jadwigi 9, która pomimo przebudowanej fasady posiada wewnątrz liczne polichromie gotyckie. Kamienica przy ul. Kopernika 17 słynna jest ponadto z powodu uznania jej za miejsce urodzin astronoma Mikołaja Kopernika. Obecnie mieści się w niej muzeum poświęcone jego osobie. Jednym z najstarszych spichrzy jest gotycki budynek przy ul. Podmurnej 1, ponadto spichrze zobaczyć możemy przy ul. Rabiańskiej 19 i 21, ul. Łaziennej 3, oraz przy ul. Franciszkańskiej 4 i 6. Przy ul. Podmurnej 4/6 znajduje się gotycki Dwór Św. Jerzego, zbudowany na terenie międzymurza staromiejskiego, tuż obok baszty.
pokaż dwór św Jerzego na mapie
pokaż kamienicę przy ul Kopernika 17 na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Nawrocki Z, Historyczne kamienice w Toruniu. Gotyk, Toruń 2016.
Radacki Z., Spichlerze gotyckie nad dolną Wisłą, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu”, nr 22, Historia Sztuki, zeszyt 1, Poznań 1959.