Historia
Pierwszy murowany kościół w Tczewie powstał w połowie XIII wieku, a po raz pierwszy odnotowany został on w źródłach pisanych w 1275 roku, w związku z przekazaniem chełmińskim cysterkom (choć pleban o imieniu Jan wzmiankowany był już w 1258 roku). Ten pierwotny kościół uległ zniszczeniu w 1308 roku, po zajęciu miasta przez Krzyżaków. Późniejszy dynamiczny rozwój miasta przyczynił się do odbudowy i rozbudowy świątyni. Do wypalonej wieży dobudowano gotycką bryłę kościoła, rozpoczynając prace od prezbiterium, a następnie kontynuując wznoszenie nawy głównej i dwóch bocznych, przy czym pierwotne plany były kilkukrotnie modyfikowane poprzez dodanie kaplic czy podwyższenie w drugiej połowie XIV wieku korpusu nawowego. Przebudowę zasadniczych części kościoła zakończono do czasu ponownej lokacji miasta na prawie chełmińskim w 1364 roku.
W 1433 roku miasto zostało zniszczone przez husytów, wspierających królestwo polskie w walce z zakonem krzyżackim. Miasto spłonęło, ale nie wiadomo jak bardzo ucierpiał kościół i co zostało odnowione po zakończeniu walk. Być może przed połową XV wieku założono sklepienia o różnych wzorach w niektórych kaplicach. Kolejne wojny polsko – krzyżackie nie przyczyniły się do zniszczeń budowli, dopiero w 1577 roku miasto wraz kościołem spłonęły w trakcie wojny Stefana Batorego z Gdańskiem, po tym gdy wojska polskie rozbiły obóz pod murami miasta i przypadkowo zaprószyły ogień. Powstałe szkody miały zostać usunięte po około sześciu latach, natomiast w 1597 roku miała zostać wykonana drewniana nadbudowa wieży.
Od początku XVI wieku do 1595 roku kościół był we wspólnym władaniu katolików i luteran, do tych ostatnich przez krótki czas należał też w okresie XVII-wiecznych wojen ze Szwecją. Przypuszczalnie poza zmianą wystroju wnętrza, nie przechodził żadnych większych przekształceń, a według protokołu wizytacji z 1746 roku pożar nie uszkodził sklepień. Na początku XIX wieku świątynia była już jednak w bardzo złym stanie. Nabożeństwa przeniesiono do kościoła podominikańskiego i w 1838 roku przystąpiono do generalnego remontu. II wojna światowa nie spowodowała większych szkód w kościele.
Architektura
Kościół z pierwszej połowy XIV wieku składał się z czteroprzęsłowego korpusu o trzech nawach i układzie halowym, wydłużonego prezbiterium o szerokości zbliżonej do nawy głównej, trójprzęsłowego, z wielobocznym zamknięciem po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku), oraz z masywnej, czworobocznej, szerokiej wieży po stronie zachodniej, o wymiarach 13,7 x 10,1 metrów i grubości murów 2,5 metra, prawdopodobnie będącej najstarszą częścią budowli, pochodzącą jeszcze z XIII wieku. Przy północnej elewacji prezbiterium wzniesiona została dwuprzęsłowa zakrystia i jednoprzęsłowy skarbiec. Całkowita długość wnętrza kościoła wyniosła 45,4 metrów przy szerokości korpusu nawowego 18,4 metrów a prezbiterium 8,6 metra.
W drugiej połowie XIV wieku korpus kościoła został podwyższony, tak że wysokość korpusu sięgnęła 14,6 metrów, a po jego bokach zaczęto sukcesywnie dobudowywać równe mu wysokością kaplice. Na wysokości drugiego przęsła od zachodu, przy nawie południowej dostawiona została kruchta, a nad nią nadbudowano emporę. Podobnie galerię utworzono na piętrze nad zakrystią. Przy prezbiterium, na przedłużeniu nawy południowej, usytuowana została dwuprzęsłowa kaplica.
Kościół posiadał jedno wejście w wieży i dwa od strony południowej, wszystkie skierowane w stronę dróg wiodących do rynku. Czwarte wejście znajdowało się w pierwszym przęśle nawy północnej, zapewne mniej ważnym, gdyż zwróconym ku otaczającym kościół od północy murom obronnym. Całą budowlę oprócz masywnej wieży opięto uskokowymi przyporami, w części prezbiterialnej dekorowanymi wysokimi wnękami. Część z przypór wchłonięta została przez dobudowywane kaplice, ale wysokie aneksy także podpierano kolejnymi szkarpami. Pomiędzy nimi przebite zostały wysokie, obustronnie rozglifione, ostrołucznie zamknięte okna, w korpusie nawowym trójdzielne, w prezbiterium dwudzielne.
Wewnątrz korpusu kościoła podział na nawy zapewniły trzy pary ośmiobocznych, przedzielonych horyzontalnie gzymsami impostowymi filarów, na które nałożono bogato profilowane, ostrołucznie zamknięte arkady. Co charakterystyczne gzymsy impostowe nie zostały utworzone w części kapitelowej filarów, ale około 3,5 metra niżej, co było efektem podwyższenia murów korpusu nawowego w drugiej połowie XIV wieku. We wschodnim i zachodnim przęśle podobną do filarów formę uzyskały filary przyścienne, przy czym po stronie zachodniej zostały one dostawione do murów wieży, a po stronie wschodniej zetknęły się narożnikami z półfilarami arkady tęczy.
Cała przestrzeń kościoła przykryta została sklepieniami gwiaździstymi, za wyjątkiem dwóch kaplic północnych i dwóch południowych, w których założono sklepienia krzyżowo – żebrowe. Wszystkie żebra sklepień korpusu i prezbiterium połączono żebrem przewodnim, wszystkie też opuszczono na wysoko podwieszone konsole o różnorodnym profilowaniu i dekoracjach maswerkowych, choć sklepienia w prezbiterium były bardziej surowe. W korpusie nawowym utworzono motywy gwiazd ośmioramiennych, zaś w prezbiterium sześcioramiennych ze zmodyfikowanym układem wschodniego zamknięcia prezbiterium do gwiazdy siedmioramiennej. Sklepienie zakrystii spoczęło na konsolach maswerkowych z żebrami spiętymi zwornikiem – rozetą ozdobioną geometrycznymi wzorami. Dwa tamtejsze przęsła zwieńczono sklepieniem tworzącym gwiazdy pięcioramienne, z mniejszymi ramionami złączonymi ze sobą na granicy przęseł, a przez to jakby tworzącymi kolejny motyw gwiazdy czteroramiennej.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego bez większych zmian uzyskany w okresie gotyku układ przestrzenny. Bryłę budowli niestety oszpeca murowana nadbudowa wieży, która zastąpiła wcześniejsze drewniane zwieńczenie, zniszczone w trakcie pożaru z 1982 roku. Na wygląd kościoła znacząco wpłynęły też renowacje z XIX wieku, które obniżyły dachy korpusu i zakrystii, utworzyły nowe szczyty nad kaplicami i odnowiły większość detali architektonicznych. Wnętrze kościoła zostało przekształcone w latach 1906 – 1916, kiedy to elewacje pokryto polichromiami, ale zachowały się cenne gotyckie sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Pr. Stargard, red. J.Heise, Danzig 1885.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.
Kupczyński A., Fara św. Krzyża w Tczewie, Tczew 1939.