Historia
Pierwszy murowany kościół w Tarnowie wzniesiony został po lokacji miasta w 1330 roku, przypuszczalnie staraniem Spycimira Leliwity, kasztelana krakowskiego i zarazem właściciela miasta. Prawdopodobnie stanął na miejscu starszej świątyni, gdyż miejscową parafię wzmiankowano już w latach 1325 – 1327. Pod koniec XIV wieku do południowej ściany kościoła dobudowana została kaplica św. Krzyża, ufundowana przez podkomorzego krakowskiego, wnuka Spycimira Leliwity.
W 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz na prośbę Jana z Tarnowa podniósł tarnowski kościół do rangi kolegiaty i powołał przy nim kapitułę kolegiacką. W związku z nową funkcją kościół został zapewne gruntownie przebudowany i powiększony, między innymi o wieżę o dolnych kondygnacjach murowanych i górnych drewnianych. W 1415 roku Jan z Tarnowa i jego brat Spytek ufundowali południowo – zachodnią kaplicę Rozesłania Apostołów, wzniesioną jako wotum za zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem, natomiast w 1445 roku kardynał Albert nadał kolegiacie i bractwu krawców odpusty, co mogło się wiązać ze wsparciem finansowym dla kolejnych prac budowlanych. Następne roboty, tym razem naprawcze, prowadzono po pożarze z 1483 roku i 1494 roku. Po tym ostatnim podwyższono murowaną część wieży, a wewnątrz kościoła założono późnogotyckie sklepienia sieciowe. Rozbudowy z 1512 – 1514 roku wiązały się ze wznoszeniem skarbca, kolejnej kruchty południowej oraz kaplic po północnej stronie nawy.
W XVII i XVIII wieku kościół częściowo przekształcono w stylu baroku, za sprawą remontów prowadzonych po licznych pożarach, odnotowanych w 1612, 1663 i 1735 roku. Po 1617 roku wzniesiony został kapitularz, w roku 1712 kaplica Świętych Relikwii, w 1780 roku nowa zakrystia i skarbiec nad nią. Pod koniec XVIII wieku Tarnów stał się stolicą nowej diecezji, w związku z czym dawną kolegiatę postanowiono powiększyć. W 1827 połączono kaplice, tworząc w ten sposób dwie nawy boczne, a także przedłużono prezbiterium. W latach 1889-1900 wzniesiono nowy chór muzyczny, podwyższono wieżę, dobudowano wieloboczne zamknięcie prezbiterium, a większość ścian zewnętrznych przelicowano. Ostatnie większe remonty prowadzono w 1957 i 1981 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został w północno – zachodniej części miasta, w jego najwyższym miejscu, przy użyciu cegły oraz kamienia wykorzystanego do utworzenia detali architektonicznych. W swym pierwotnym XIV wiecznym kształcie kościół był budowlą bezwieżową i jednonawową, przypuszczalnie bez wydzielonego prezbiterium lub z krótkim prezbiterium i zakrystią. W XV wieku ostatecznie uzyskał formę budowli jednonawowej, trójprzęsłowej, z nieco węższym, dwuprzęsłowym prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętym ścianą prostą. Do końca średniowiecza korpus nawowy od północy i południa obrósł wieńcem kaplic i krucht, natomiast od zachodu na osi usytuowano czworoboczną wieżę. Po północnej stronie prezbiterium zlokalizowana została zakrystia, po południowej w 1514 roku dobudowano kaplicę. W tymże roku wzniesiono też południowy przedsionek przy starszej kruchcie południowej oraz skarbiec na piętrze nad zakrystią.
Od strony zewnętrznej późnośredniowieczny kościół opięty był przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Przypór nie posiadała wieża, podzielona na kondygnacje gzymsami kordonowymi. Oświetlenie zapewniały ostrołucznie zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach, skracane w miarę dobudowywania kaplic i innych aneksów. Wejście do kościoła wiodło od północy poprzez kruchtę z profilowanym, ostrołucznym portalem, od zachodu poprzez kruchtę w przyziemiu wieży i półkolisty portal zdobiony ornamentem roślinnym z herbem Leliwa, a także od południa późnogotyckim portalem półkolistym z laskowaniem i figuralną dekoracją rzeźbiarską.
Wnętrze nawy u schyłku XV wieku sklepione zostało sieciowo. Kaplice i kruchta przy nawie sklepione były przeważnie gwiaździście, jedynie południowa kaplica św. Krzyża z końca XIV wieku przy wschodnim przęśle korpusu otrzymała siedmiodzielne sklepienie przeskokowe, z żebrami osadzonymi na wspornikach w kształcie głów. Sklepienia gwiaździste opuszczono na służki oraz spięto zwornikami dekorowanymi herbami. Południową kaplicę przy prezbiterium, kruchtę północną oraz przyziemie wieży zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Prawdopodobnie sklepieniem krzyżowo – żebrowym przykryte było też początkowo prezbiterium.
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego kościół jest efektem wielokrotnych przekształceń, niestety także późnonowożytnych. Najbardziej rzucają się w oczy zewnętrzne elewacje oblicowane maszynową cegłą. Prezbiterium ma wieloboczne zamknięcie zamiast oryginalnego o formie prostej ściany, wieża jest wyższa o dodatkową kondygnację i nowożytną iglicę, zaś wnętrze utraciło pierwotny podział za sprawą połączenia w dwóch rzędach kaplic i przebicia arkad, tworzących w ten sposób nawy boczne, dzięki czemu kościół ma obecnie kształt trójnawowej bazyliki. Elementami XIX-wiecznymi są dwie kruchty północne, część z aneksów po bokach prezbiterium. Ponadto wymienione lub utworzone zostały nowe detale architektoniczne (gzymsy, szczyty, fryz, zwieńczenia przypór, maswerki, cokół). Wewnątrz umieszczono nowy chór muzyczny oraz całkowicie zmieniono wystrój. Spośród późnogotyckich detali zachował się północny portal nawowy z początku XV wieku, oraz południowy z przedsionka do nawy i z wieży do nawy, oba z początku XVI wieku. Warto również zwrócić uwagę na sklepienia kaplic i krucht z XIV – XVI stulecia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Chrzanowski T., Kornercki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, województwo krakowskie, zeszyt 13, powiat tarnowski, red. J.Szablowski, Warszawa 1953.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.