Historia
Mury obronne w Szprotawie zaczęto wznosić na początku XIV wieku, na miejscu drewniano-ziemnych umocnień, powstałych prawdopodobnie w ramach organizacji miasta po jego fundacji przed 1260 rokiem. Prawdopodobnie w mieście funkcjonował już wówczas zamek, którego budowę przypisuje się księciu Przemkowi w ostatniej ćwierci XIII wieku. Miejscowy kasztelan, Wolfram von Pannewitz, odnotowany został po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1296 roku.
Budowa murów miejskich oraz przebudowa obwarowań zamku na w pełni murowane prawdopodobnie trwała przez większość XIV wieku, a sam zamek rozbudowywano jeszcze w XV wieku. Po 1476 roku w Szprotawie przebywać miał książę Jan II Żagański, który po opanowaniu księstwa nakazał wzmocnić jego obronność. W XVI wieku osadnictwo miejskie zaczęło wykraczać poza fortyfikacje, gdyż wewnątrz zabrakło już miejsca dla stale rosnącej liczby ludności. Mury poddawano jednak pracom renowacyjnym w latach 1554 – 1558 i 1583 – 1584.
Pierwszej poważnej próbie fortyfikacje zostały poddane w 1488 roku, kiedy to Szprotawa była oblegana przez Węgrów. Ostatecznie miasto wówczas skapitulowało. Kolejnej próbie zostały one poddane w 1642 roku w wyniku najazdu szwedzkiego. Również wtedy miasto skapitulowało, a w wyniku oblężenia doszczętnie spłonął zamek. Mocno zniszczone obwarowania niewiele lat później uległy jeszcze większemu spustoszeniu, gdyż w 1672 roku w mieście wybuchł potężny pożar, który nie oszczędził także fortyfikacji. Kolejny pożar z 1702 roku był równie katastrofalny w skutkach dla szprotawskich obwarowań. W 1804 roku rozpoczęto rozbiórkę murów, w latach 1826-1836 wyburzono bramy. Z czasem zasypano fosę, a na przełomie XIX i XX wieku założono park miejski na miejscu wałów.
Architektura
Miasto usytuowano na wyspie utworzonej przez odnogi rzeki Szprotawy, w pobliżu starszego grodu i położonej przy przeprawie przez Bóbr osady targowej, którą włączono w granice założenia lokacyjnego. Rzeka Szprotawa i jej odnogi zabezpieczały miasto od zachodu, północy i wschodu, natomiast na południu łączyły się z większym korytem rzeki Bóbr, gdzie teren był wyjątkowo podmokły, bagienny, często podtapiany wylewami. Największe wzniesienie wykorzystano na wytyczenie rynku i przyległych parcel. Z powodu rzeźby terenu i włączenia do miasta starszej osady, układ ulic był regularny tylko w części północnej i środkowej, na południu zaś do bramy wiodła ukośna, wyjątkowo szeroka ulica połączona z rynkiem nietypową cienką uliczką.
Obwód obronny otrzymał w planie kształt zbliżony do owalu, wydłużonego na linii północny – wschód, południowy – zachód. Po stronie południowo – wschodniej wzmocniony był obwarowaniami zamku, przypuszczalnie powstałego na miejscu starszego grodu. Jego obwarowania stanowiły przedłużenie murów miejskich i były wysunięte ku skarpie nad Szprotawą na południowym – wschodzie. Niezależność zamku zapewniała od strony miasta głęboka na 6 metrów fosa. Sam zamek początkowo miał formę prostokątnej w planie wieży mieszkalnej, usytuowanej blisko południowego odcinka obwarowań. W XV wieku wzniesione zostały kolejne skrzydła zabudowań mieszkalno – gospodarczych, zewnętrzny mur parchamu oraz południowa basteja. Według XVI-wiecznych inwentarzy zabudowę tworzył też budynek bramny z mostem zwodzonym, kuchnia i młyny.
Mury miejskie zostały wzniesione z kamienia narzutowego i rudy darniowej, oraz przemurowane cegłą. Miały około 1,2 metra grubości w przyziemiu oraz około 8 metrów wysokości. Wzmocnione były u schyłku średniowiecza około 25 basztami, półkolistymi i czworobocznymi w planie. W pierścieniu murów znajdowały się także dwie główne bramy: Głogowska, zwana także Glinianą po stronie północno – wschodniej, oraz Żagańska, zwana też Kamienną, otwarta w kierunku przeprawy na Bobrze po stronie południowej. Komunikację ułatwiały również dwie lub trzy furty.
Stan obecny
Do dzisiaj mury obronne zachowały się w paru fragmentach. Prócz pozostałości bramy Żagańskiej widoczny jest także odcinek zachodni wzdłuż ulicy Ogrodowej, składający się z muru o wysokości około 2 metrów i baszty zabezpieczonej w formie trwałej ruiny. Fragment północny to mury o wysokości do 3 metrów oraz dwie baszty. Zamek szprotawski nie zachował się.
pokaż północny fragment zachowanych obwarowań na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boryna M., Tajemnice militarne Szprotawy na Dolnym Śląsku, Szprotawa 2006.
Cichalewska A., Boryna M., Historia i architektura bramy Żagańskiej w Szprotawie, Szprotawa 2013.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.