Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o kościele parafialnym w Szprotawie pojawiła się w 1260 roku, kiedy to wyświęcony został ołtarz pod wezwaniem Panny Marii. Następnie świątynia dwukrotnie odnotowana została w aktach kancelarii biskupa wrocławskiego Tomasza II. W pierwszym dokumencie z 1283 roku zatwierdzono dochody kościoła i podporządkowano parafii filię w Dzikowicach, a w drugim z 1290 roku potwierdzono wcześniejszą decyzję. Początki kościoła sięgałyby więc pierwszych lat drugiej połowy XIII wieku.
W pierwszej połowie XIV wieku rozpoczęto przebudowę szprotawskiej fary, w trakcie której wzniesiono czworoboczną wieżę, ukończoną w 1316 roku, choć później jeszcze podwyższaną. Około połowy stulecia świątynię powiększono o pas trzech kaplic od południa i kruchtę przed wejściem północnym. Wtedy także podwyższono wieżę. Druga połowa XIV wieku przyniosła budowę ganka, łączącego kościół z sąsiednim klasztorem magdalenek. Kolejną gruntowną przebudowę, na skutek której kościół osiągnął formę trójnawową, przeprowadzono zapewne w latach 1474-1488, czyli pomiędzy pożarem miasta w 1473 roku a oblężeniem Szprotawy przez wojska węgierskiego króla Macieja Korwina w 1488. Po roku 1488 przy elewacjach powstały trzy kaplice: od północy pod wezwaniem Świętego Krzyża, a od południa Matki Boskiej Bolesnej i Męki Pańskiej. W 1516 roku zbudowano kolejną kaplicę: Ogrójec, ciemnicę i karcer oraz emporę.
Od roku 1314 do 1811 kościołem opiekowały się sprowadzone z Bytomia Odrzańskiego siostry Magdalenki. W 1473 roku na skutek pożaru zniszczeniu uległ dach i wieża świątyni, jednak o wiele większe szkody poczynił pożar z 1672 roku, w trakcie którego zniszczeniu uległo niemal całe wyposażenie świątyni, ocalała jedynie zakrystia. Rok później zamurowano portal zachodni, a przebito nowe wejście, przekształcono także w trakcie remontu wieżę i niewiele później kaplicę Krzyża Świętego, obie w stylistyce barokowej. W 1810 roku zlikwidowano przykościelny cmentarz.
Architektura
Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Szprotawie usytuowano w południowej części miasta lokacyjnego. Wzniesiono go na położonym na południe od rynku i ratusza placu, który pierwotnie służył za cmentarz otaczający świątynię. Po wschodniej stronie kościoła znajdował się zamek, na zachodzie natomiast teren przykościelny otwierał się na drogę biegnącą pod skosem w stronę jednej z bram miejskich. Od południa kościół sąsiadował z gotyckim klasztorem magdalenek z XIV wieku, za którym przebiegała linia miejskich murów obronnych.
Pierwotna wczesnogotycka świątynia była kościołem jednonawowym, trójprzęsłowym, zbudowanym z kamienia polnego i przykrytym w korpusie drewnianym stropem. Ukośne przypory co prawda nasuwałyby przypuszczenie, że wnętrze mogło być przesklepione, jednak dość znaczna szerokość nawy, wynosząca około 11 metrów, wskazywałaby raczej na nakrycie stropem lub otwartą więźbą dachową. Część wschodnią tworzyło prezbiterium o planie zbliżonym do prostokąta. Nieznany pozostaje układ jego wnętrza, ale znaczna szerokość ławy fundamentowej wskazuje, że mogło być ono nakryte sklepieniem. Elewacje zewnętrzne kościoła ukształtowano dość skromnie. Ich wystrój składał się z lica z kamieni polnych i bloków rudy darniowej w narożnikach oraz na krawędziach ościeży otworów okiennych. Elewację zachodnią zwieńczono trójkątnym prostym szczytem, poniżej niego umieszczono okulus, prawdopodobnie wypełniony ażurową, kamienną rozetą, a w przyziemiu na osi ostrołuczny portal uskokowy o formach z początków XIV wieku. Elewacje boczne o wysokości około 9 metrów przepruto ostrołucznymi oknami z kamiennymi dwudzielnymi maswerkami, natomiast w skrajnym wschodnim przęśle osadzono drugie wejście, ujęte w kamienny, ostrołuczny, uskokowy portal.
Prawdopodobnie po zakończeniu budowy korpusu, na początku XIV wieku, przy elewacji północnej wzniesiono wieżę na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 9 x 10 metrów. Jej mury obwodowe od wschodu, północy i zachodu otrzymały od 2,7 do 2,9 metra grubości, a jedynie ściana południowa tylko 0,8 metra. Różnica ta wynikała z planowanej nadbudowy murów wieży powyżej poziomu gzymsu korpusu, gdzie grubość miała być zbliżona. Podczas budowy wieży w jej północno – wschodni narożnik wmurowano tablicę nagrobną altarysty Bertolda z Wierzbna z około 1316-1326 roku. Najniższą kondygnację połączono z nawą szerokim na 2 metry przejściem, a wnętrze nakryto stropem z belkami osadzonymi w gniazdach w murze na wysokości 6,6 metra. Doświetlenie zapewniało ostrołukowe okno w ścianie wschodniej o rozszerzających się ościeżach. W południowo – zachodnim narożniku murów wieży zlokalizowano kręconą klatkę schodową o średnicy 1,9 – 2 metrów, prowadzącą na górną kondygnację, doświetlaną przez trzy okna szczelinowe w osiach ścian: wschodniej, północnej i zachodniej. Wieża początkowo przewyższała mury obwodowe korpusu o co najmniej 6 metrów. Najprawdopodobniej wieńczył ją niezachowany dach czterospadowy.
Około połowy XIV wieku powstał rząd trzech kaplic wzdłuż południowej elewacji korpusu, kruchta północna oraz przypuszczalnie podwyższono wówczas wieżę o dwa ceglane piętra o łącznej wysokości około 7,8 metra. Ich gładkie elewacje ozdobiono dwoma poziomami tynkowanych ostrołucznych blend rozdzielonych płyciną fryzową. Aneks południowy miał formę co najmniej trójprzęsłowej sklepionej budowli o wymiarach około 6 x 23 metry, mieszczącej trzy kaplice. Na bogatą kompozycję ich elewacji składały się regularnie rozmieszczone rozglifione ostrołuczne okna z ceramicznymi maswerkami oraz ostrołuczne wnęki utworzone na gładkich płaszczyznach ścian. Kruchta północna otrzymała plan zbliżony do kwadratu o długości boku około 5 metrów. Nakryto ją sklepieniem krzyżowo – żebrowym, przy czym żebra o profilu gruszkowym opuszczono na wsporniki w formie masek apotropaicznych (chroniących przed złem).
Zapewne jeszcze w drugiej połowie XIV wieku kościół połączono z zabudowaniami klasztoru magdalenek, znajdującymi się po południowej stronie świątyni. Na wysokości obecnego czwartego przęsła korpusu rozpięto pomiędzy oboma budynkami ganek, oparty na co najmniej trzech arkadach o rozpiętości około 2,8 metra i wysokości prawie 2 metrów. Jego budowa spowodowała rozbiórkę przypory pomiędzy wschodnią a środkową kaplicą. Ganek nakryty był dwuspadowym dachem.
Na skutek późnogotyckiej rozbudowy z drugiej połowy XV wieku, po rozebraniu starego prezbiterium i południowej ściany nawy, kościół zyskał kształt trójnawowej, siedmioprzęsłowej hali o wymiarach 17 x 42,5 metra, bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, ale po stronie wschodniej otoczonej obejściem chóru. Na północy znalazła się późnogotycka kaplica, która zastąpiła pierwotną zakrystię o nieznanej wielkości, oraz starsza czworoboczna wieża z kaplicą w przyziemu, podwyższona jeszcze w połowie XV wieku o kolejne 6,8 metra (do ogółem około 33 metrów nad poziomem gruntu). Dolne z dwóch nowych pomieszczeń oświetlało jedno ostrołuczne okno od strony południowej, a na górnym zlokalizowano kondygnację obronną. Mury obwodowe o grubości około 0,9 metra otrzymały krenelaż z prześwitami o wymiarach od 1,2 do 1,3 metra wysokości i 0,8 metra szerokości. Merlony rozmieszczono po 5 na każdej z elewacji w rozstawie od 75 do 80 cm. Po stronie południowej kościoła, w przęśle wschodnim, umieszczono otwór drzwiowy ujęty w dwuramienny profilowany portal. Poprzedzała go kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym o żebrach opartych na graniastych wspornikach. Otwierała się ona ostrołuczną arkadą rozpiętą pomiędzy przyporami. Późnogotycka kaplica północna miała długość dwóch przęseł i otwierała się do wnętrza parą ostrołucznych arkad. Jeszcze na etapie realizacji projekt ten zarzucono, lokalizując na miejscu kaplicy dwukondygnacyjny aneks mieszczący zakrystię i emporę. Najbardziej charakterystycznym elementem kościoła został duży szczyt zachodniej ściany, pierwotnie prawdopodobnie uskokowy, wypełniony ozdobnymi blendami. Elewacje kościoła rozczłonkowano wysokimi przyporami, pomiędzy którymi przepruto ostrołukowe okna z kamiennymi, trójdzielnymi maswerkami.
Wewnątrz przestrzeń kościoła otrzymała jednorodną formę, bez podziału na korpus i prezbiterium (część dla kapłana i część dla wiernych). Nawy rozdzielono ostrołucznymi, uskokowymi arkadami, wspartymi na ośmiobocznych filarach i przykrytymi sklepieniami sieciowymi, o typie parlerowskim w nawach bocznych oraz z potrójną linią równoległych żeber w nawie głównej. Wschodnie przęsło nawy głównej o planie trapezowym przykryto sklepieniem trójpodporowym, a w obejściu założono na zmianę przęsła sklepień krzyżowych i trójpodporowych. Żebra sklepienne spływały na wsporniki graniaste lub z maskami. W zakrystii (pierwotnej kaplicy) zastosowano na obu kondygnacjach sklepienie krzyżowo – żebrowe, oparte na wspornikach graniastych, a na piętrze o formie masek fantazyjnych maszkaronów, ściany zaś pokryto barwnymi polichromiami przedstawiającymi św. Jerzego walczącego ze smokiem. W miejsce wysokich arkad dawnej kaplicy wprowadzono dwa ostrołuczne okna, które doświetliły górne pomieszczenie. W związku z nadbudową kruchty w drugiej połowie XV wieku w przestrzeni nad nią założono sklepienie krzyżowe bezżebrowe.
Po przebudowie korpusu i prezbiterium, u schyłku XV wieku do kościoła dostawiono trzy kaplice: od południa przy kruchcie Matki Boskiej Bolesnej, w korpusie, w trzecim przęśle od zachodu Męki Pańskiej oraz od północy po zachodniej stronie wieży kaplicę Świętokrzyską. Dwie pierwsze ukształtowano jako niewielkie bryły, umieszczone pomiędzy przyporami, wykorzystanymi jako ściany boczne. W kaplicy Męki Pańskiej ściany boczne przedłużono ku południu, tworząc sklepione krzyżowo wnętrze o wymiarach około 3 x 4,5 metra, otwierające się ostrołuczną arkadą do korpusu. Podobny układ otrzymała kaplica Matki Boskiej o wymiarach wnętrza 2,5 × 5,5 metra, większa natomiast była kaplica Krzyża Świętego założona na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach wnętrza 6,9 x 6,7 metra i nakryta sklepieniem o nieznanym układzie żeber. Dostęp do niej umożliwiały dwa wejścia: od strony korpusu przebite w murze obwodowym o nieznanym wykroju oraz drugie od północy o formie dwóch ostrołucznych arkad opartych na środkowym filarze. Wysokie wnętrze doświetlały dwa ostrołuczne okna, po jednym od północy i zachodu.
Około 1516 roku wzdłuż południowej elewacji kościoła, między kaplicami Matki Boskiej i Męki Pańskiej wzniesiono dwuprzęsłową, dwukondygnacyjną przybudówkę o planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 6,8 x 18,6 metra. Jej część wschodnią, do kruchty południowej wypełniał Ogrójec, a pod arkadą ganka zlokalizowano sklepioną kolebkowo ciemnicę oraz karcer. W narożniku południowo – zachodnim wprowadzono niewielką wieżyczkę. Ogrójec wzniesiono wykorzystując w przyziemiu mury kaplicy i kruchty, a także ganka łączącego kościół z klasztorem. Wzdłuż południowej elewacji kaplicy i kruchty dostawiono dwuprzęsłowy podcień o planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 4,3 x 12,9 metra, otwierający się od wschodu jedną, a od południa dwoma ostrołucznymi arkadami. Nakryto go dwuprzęsłowym sklepieniem o zróżnicowanym rysunku żeber: na osi wejścia krzyżowym, a przy kaplicy sieciowym. Na piętrze ulokowano lożę (chór zakonnic) otwierającą się do wnętrza prezbiterium dwoma ostrołucznymi, uskokowymi arkadami (powstały one po przez rozkucie dwóch okien). Jednoprzestrzenne wnętrze oświetlały dwa ostrołuczne okna od południa, zaś od wschodu na elewacji ukształtowano wnękę o wykroju oślego łęku. Wnętrze zapewne nakryto dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym. Dostęp na piętro wprost z nawy bocznej umożliwiały wąskie ceglane schody wciśnięte między ścianę boczną kruchty a ganek.
Stan obecny
Pomimo nowożytnych przekształceń kościół zachował do dnia dzisiejszego swoją średniowieczną, późnogotycką formę, a nawet elementy XIII-wieczne w postaci fasady zachodniej z okulusem i części ściany północnej nawy. Bardzo interesujący i unikatowy układ tworzą przybudówki przylegające do korpusu po stronie południowej, spośród których cenny jest zwłaszcza Ogrójec, z wnętrzem otwierającym się poprzez dwie ostrołuczne arkady na przykościelny plac.
Nowożytne przekształcenia kościoła objęły zwężenie wejścia do wieży, przekształcenie kaplicy Świętokrzyskiej (półkoliste nisze, okna oraz sklepienie), przebicie nowego wejścia na osi nawy oraz założenie chóru organowego w zachodnim przęśle. Podwyższono także wieżę, nakrywając ją kopulastym hełmem oraz dostawiono neogotycką kruchtę przy fasadzie zachodniej. Równolegle w XIX wieku wykonano nowe obramienia wejść do kruchty północnej i południowej, otwory przy Ogrójcu, przeprowadzono remont szczytu zachodniego zmieniający jego okonturowanie. Podczas zawieszania nowych dzwonów na wieży rozkuto jeden z otworów okiennych oraz przelicowano część elewacji zachodniej i gzyms.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Błaszczyk K., Legendziewicz A., Badania architektury kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP w Szprotawie, „Architectus” 1(53), 2018.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.