Historia
W 1284 roku kasztelan i wojewoda poznański Tomisław, uzyskał od księcia Przemysła II przywilej lokacyjny dla Szamotuł. Nie wiadomo czy miał on w pobliżu osady jakąś siedzibę, ani czy powstała ona w XIV wieku. Budowa zamku miała mieć miejsce dopiero około połowy XV wieku z inicjatywy Dobrogosta Świdwy-Szamotulskiego z rodu Nałęczów. Jego syn Piotr, kasztelan poznański i starosta wielkopolski, miał natomiast przeprowadzić rozbudowę zamku pod konic XV wieku, kontynuowaną przez jego wnuka Andrzeja.
W 1513 roku zamek przeszedł w ręce rodziny Górków herbu Łodzia, którzy przekształcili go we wczesnorenesansową rezydencję. W 1518 roku wybudowano, bądź przebudowano ceglaną wieżę, tzw. Basztę Halszki, z którą wiązała się legenda o młodej żonie Łukasza Górki, którą polecił on zamknąć w wieży, a żeby nikt nie mógł podziwiać jej urody, nakazał założyć jej na twarz żelazną maskę. W 1549 roku zamek został ponownie przebudowany przez poznańskiego muratora Jana Czeterwana, zatrudnionego przez Andrzeja Górkę.
Po śmierci wojewody Łukasza III Górki zamek przeszedł w ręce wielkopolskich rodzin szlacheckich i zaczął stopniowo podupadać. W XVIII i XIX wieku przekształcono go, zacierając pierwotnie obronny charakter. W 1837 roku budowlę przejął pruski następca tronu Fryderyk Wilhelm, a następnie przekazał ją przedstawicielom książęcego rodu Sachsen Coburg-Gotha. W 1869 rozpoczęto generalny remont zamku, połączony z częściową jego rekonstrukcją. Ponowny remont i regotyzację przeprowadzono w latach 1976-1989.
Architektura
Zamek usytuowano na niewielkim wywyższeniu terenu po północnej stronie miasta i podłużnego, niedużego jeziora, na lewym brzegu rzeki Samy płynącej po stronie wschodniej. Był założeniem ceglanym na planie nieregularnego czworoboku z czworobocznymi wieżami lub budynkami o wieżowym charakterze w narożnikach, połączonymi kurtynami o grubości około 1,1 – 1,2 metra. Zamek co najmniej z dwóch stron zabezpieczała fosa, a od południa jezioro. Brama na dziedziniec mogła się znajdować po stronie południowej, skierowanej w stronę miasta, gdzie flankowana byłaby przez usytuowaną w południowo – zachodnim narożniku zamku tzw. Wieżę Halszki.
Pośrodku czworobocznego, nieregularnego dziedzińca znajdował się budynek, zapewne o funkcji głównej siedziby mieszkalnej. Wzniesiony z cegły w układzie gotyckim na kamiennym fundamencie, składać się mógł z dwóch skrzydeł, północnego i wschodniego, ułożonych prostopadle do siebie i wzmocnionych przyporami. Przypuszczalnie do murów dostawione były też zabudowania gospodarcze.
Wieża Halszki zbudowana została na planie prostokąta o wymiarach 8,2 x 10,7 metrów, z podziałem wewnętrznym na cztery kondygnacje. Z zewnątrz w narożach jej mury wzmocniono wysokimi, uskokowymi przyporami. Ciekawym elementem były machikuły przy wschodniej i zachodniej elewacji, niejako podtrzymujące najwyższą kondygnację. Od południa na całej wysokości znajdował się czworoboczny ryzalit. Elewacje ozdobione były kolistymi i ostrołucznymi blendami, a przede wszystkim rozdzielone licznymi otworami maczulcowymi po używanych w trakcie budowy rusztowaniach. W jej wnętrzu na każdej kondygnacji mieściło się jedne pomieszczenie, dostępne z dostawionej wtórnie cylindrycznej wieżyczki schodowej po stronie północnej. Dwie najniższe kondygnacje nakryte zostały sklepieniem kolebkowym, wyższe drewnianymi stropami.
Stan obecny
Dziś zamek składa się z całkowicie przekształconego budynku zamkowego na planie litery L, oraz z jedynej z zachowanych wież, znanej jako Baszta Halszki. Budowle są własnością muzeum w którym prezentuje się zabytkowe wnętrza, regionalne zbiory archeologiczne i etnograficzne oraz historię rodu Górków. Godziny otwarcia i cennik sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.