Historia
W XIV wieku miasto Szamotuły zostały przeniesione, a wraz z translokacją nastąpiła erekcja nowej parafii św. Stanisława. Pierwsze dokumenty wspominają o jej kościele dopiero w 1423 roku, lecz musiał on stać od jakiegoś już czasu, skoro fundowano wówczas przy nim kolegium mansjonarzy. Kolejne dokumenty wspominały wyposażanie świątyni oraz organizację przy niej szkoły, co oznacza, iż przynajmniej jego część była ukończona. Prawdopodobnie murowany kościół zaczęto budować najwcześniej w drugiej tercji XIV wieku, w czasach właścicieli miasta Wincentego lub Dobrogosta Szamotulskich, a najpóźniej za Sędziwoja Świdwy zmarłego w 1403 roku. Fundatorzy, kimkolwiek byli, postanowili wznieść największy z możnowładczych kościołów jakie dotychczas powstały w Wielkopolsce, silnie nawiązujący do krakowskiej katedry.
W latach 1458 – 1460 do kościoła dobudowano kaplice przy prezbiterium. W 1542 roku biskup Sebastian Branicki powołał kapitułę kolegiacką, a kościołowi nadał godność kolegiaty. Świątynia została do tego czasu znacznie rozbudowana w latach 1523 – 1542. Staraniem Łukasza Górki, wojewody poznańskiego, podwyższono prezbiterium, wstawiono nowe filary, sklepienia i arkady międzynawowe, utworzono nawy boczne przy prezbiterium kosztem starszych kaplic. Rozpoczęto także budowę wieży zachodniej, być może ostatecznie nie ukończonej.
W okresie reformacji kościół należał od 1569 roku do luteran, a od 1573 roku do braci czeskich, w czasach których przestał pełnić rolę kolegiaty. W 1594 roku wrócił we władanie katolików. Po powodziach i pożarach w XVII i XVIII wieku, poddawany był remontom. W latach 1884 – 1890 otynkowano wnętrze, rozebrano wieżę i dobudowano kruchtę od strony południowej, a w 1930 roku od strony wschodniej wybudowano dzwonnicę. W 1941 roku wojska niemieckie ograbiły kolegiatę. Skradziono między innymi dzwony z kurantami, obraz z ołtarza głównego i płytę nagrobną z XVI wieku. Kościół ponownie oddano wiernym, pod nowym wezwaniem Matki Boskiej Pocieszenia, po wyzwoleniu miasta na początku 1945 roku.
Architektura
Pierwotny kościół z przełomu XIV i XV wieku posiadał dwuprzęsłowe, prosto zamknięte prezbiterium, prawdopodobnie nakryte sklepieniem (o ile jego budowa została ukończona). Chęć przykrycie prezbiterium sklepieniem widoczna była po masywnych przyporach, w tym jednej, szczególnie wielkiej, położonej na osi wschodniej elewacji. Była tak wysoka, iż weszła w partię szczytu o płaskiej formie, z parami płytkich, ostrołukowych blend flankujących powyższą przyporę. Niegdyś prawdopodobnie szczyt zwieńczony był sterczynami (widoczne są jeszcze ich nasady). Wschodnia ściana prezbiterium była zatem dwuosiowa, z dwoma oknami po bokach przypory, zapewne na podobieństwo katedry krakowskiej, co mogło mieć związek z częstymi wizytami właścicieli miasta w stolicy i wiernym staniu po stronie króla w chwilach wewnętrznych konfliktów.
Korpus nawowy kościoła najpewniej pierwotnie był pseudobazyliką o pięciu prostokątnych przęsłach w nawie głównej i prostokątnych lecz zbliżonych do kwadratów przęsłach naw bocznych. Nawa główna nie była zbyt wysoka o czym świadczyłyby niskie przypory w zachodniej elewacji, Posiadała natomiast 10 metrów szerokości, czyli była znacznie szersza od późniejszej, a co za tym idzie przykryta drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Jeśli przyjąć, iż korpus nawowy wzorowany był na podobnych budowlach z sąsiedniej Nowej Marchii, to pierwotne filary mogły być ośmioboczne, średnio wysmukłe i wspierające profilowane arkady.
Na skutek późnogotyckiej rozbudowy kościół osiągnął formę trójnawowej, siedmioprzęsłowej bazyliki na rzucie prostokąta, przy czym pięć przęseł przypadło na nawę, a dwa na nie wydzielone zewnętrznie prezbiterium. Nawę północną utworzono węższą i krótszą od południowej, z uwagi na dopasowanie do znajdującej się wcześniej we wschodnim przęśle zakrystii. Nad pierwszym, zachodnim przęsłem południowej nawy miała niegdyś wznosić się wieża, zapewne nigdy nie ukończona, za to zachodnią elewację nad nawą główną ozdobił schodkowy, porozdzielany blendami szczyt. W części prezbiterialnej nawy boczne utworzono przekształcając starsze kaplice, jedną północną i dwie południowe.
Wejście do środka kościoła pierwotnie prowadziło poprzez cztery portale: od zachodu do nawy głównej oraz od północy i południa. Wewnątrz kościoła elewacje utworzono bardzo jednolite. Zarówno w korpusie jak i w prezbiterium otwarto je podobnymi sobie arkadami, jakby wyciętymi z masy muru. W prezbiterium otrzymały one nieco większą szerokość, wszystkie natomiast poza przęsłem zachodnim oprofilowano w narożach. Pomiędzy arkadami, na osi pozbawionych baz i kapiteli filarów, poprowadzono ku górze cienkie służki, wyrastające wprost z posadzki, zwieńczone kielichowymi kapitelami na których osadzono sklepienne żebra. Pomiędzy służkami, na osi arkad, umieszczono stosunkowo wąskie, ostrołukowe okna niemal na całej wysokości zaślepione i tworzące głębokie wnęki urozmaicające płaskie powierzchnie ścian. Wnętrze kolegiaty przykryto sklepieniem gwiaździstym: ośmioramiennym w nawie głównej, czteroramiennym w nawie północnej, natomiast w nawie południowej, dwu przęsłach przyprezbiterialnych i w domniemanym zachodnim przęśle podwieżowym zastosowano gwiazdę czteroramienną z wpisanym motywem krzyża, którego ramiona zakończono trójkątnymi szczycikami, a w nawie południowej korpusu na przemian gwiazdę cztero i ośmioramienną wraz z rzadkim sklepieniem gwiaździstym z wpisanym oktogonem.
Stan obecny
Kolegiata jest dziś jednym z najcenniejszych obiektów architektury w Wielkopolsce. Zachowała się w formie późnogotyckiej będącej efektem rozbudowy XIV/XV-wiecznej budowli, prowadzonej do początku XVI stulecia. Elementy nowożytne to między innymi wybudowana w latach 1979 – 1983 zakrystia we wschodniej części nawy północnej, umieszczona na miejscu gotyckiej. Ponadto XIX-wieczne są portale boczne od zachodu, kruchta południowa, a w zamurowanym wejściu ostrołucznego portalu północnego urządzono szpecący elewację wywietrznik centralnego ogrzewania. Nie zachowała się wieża zachodnia, być może nigdy w całości nie ukończona.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.