Historia
Początki Świecia sięgały wczesnego średniowiecza, kiedy to istnieć miał tam słowiański gród, rozbudowany w drugiej ćwierci XIII wieku przez pomorskiego księcia Świętopełka. Warownię tą w 1245 roku bezskutecznie oblegały krzyżackie wojska, po odejściu których książę miał dodatkowo wzmocnić fortyfikacje. W 1309 roku gród świecki („Swecza castrum”) został wraz z całym Pomorzem Wschodnim zdobyty przez Krzyżaków. Spaloną w trakcie dwumiesięcznego oblężenia i szturmu warownię zapewne po paru latach odbudowano, a około 1320 roku zaadoptowano na siedzibę komturstwa (w roku tym powstała pierwsza pisemna wzmianka o świeckim komturze).
Murowany zamek konwentualny zbudowano na surowym korzeniu w latach 1335-1350, choć prace wykończeniowe i budowlane na podzamczu ciągnęły się jeszcze przez parę kolejnych lat. Według niektórych przekazów fundatorem miał być urzędujący od 1344 do 1349 roku komtur Günther von Hohenstein, który „castrum Swetze construxiit”, ale prace budowlane zapewne rozpoczęto za wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg. Po ukończeniu zamek w Świeciu uważany był za kluczową warownię w systemie obronnym krzyżackiego Pomorza Gdańskiego, a komturstwo świeckie stało się jednym z najbardziej wpływowych w całym państwie zakonnym. O strategicznym znaczeniu zamku mógł świadczyć fakt, iż już w 1377 roku wyposażono go w broń palną. Był to wówczas dopiero drugi krzyżacki zamek (pierwszy po Lipienku), który posiadał tak nowoczesne uzbrojenie.
W 1410 roku, w trakcie wielkiej wojny Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, zamek świecki był oblegany, ale jako jeden z nielicznych nie został zajęty po zwycięstwie sprzymierzonych armii pod Grunwaldem. Umożliwiło to świeckiemu komturowi Heinrichowi von Plauen (der Ältere) organizację obrony Malborka, a zarazem uchronienie Zakonu od całkowitej porażki. Zajęte zostało jedynie pobliskie miasto, które w zarząd od króla otrzymał Dobiesław Puchała. Na przełomie września i października walki związane z krzyżackim odbijaniem Świecia wyrządzić musiały szkody na zamku, bowiem komtur domowy prosił Plauena o przysłanie czterech cieśli i sześciu murarzy do naprawy wyrw w zamkowym murze. Wraz z Heinrichem Reussem von Plauen doradzał też wyburzenie muru podzamcza, w celu zapewnienia lepszej pozycji do ataku na miasto.
W czasie wojny trzynastoletniej zamek znalazł się przejściowo w rękach sił antykrzyżackich, po tym gdy w 1455 roku pod Świecie podeszło rycerstwo pomorskie i posiłki z miasta Chełmna, dowodzone przez Ottona Machwica. W kolejnym roku krzyżacka załoga z Gniewu próbowała odbić Świecie, ale wypad zakończył się jedynie zajęciem i splądrowaniem miasta. Zakonnym zaciężnym udało się odbić zamek dopiero w 1460 roku, gdy podpłynęli łodziami i dostali się do wnętrza poprzez dansker, w porozumieniu z jednym ze służących. Polski garnizon wycofać się miał na podzamcze i spalić most na fosie, co uniemożliwiło zajęcie całego kompleksu zamkowego. Do ponownego zdobycia głównej części zamku doszło w 1461 roku, po jedenastomiesięcznym oblężeniu najemników opłacanych przez radę miejską Torunia. Długie walki, w tym czteromiesięczna obrona samego bergfriedu, doprowadziły do dużych zniszczeń zamku.
W latach 1461-1502 zamek świecki był własnością rady miejskiej Torunia, z której polecenia przeprowadzono naprawy i odbudowano m.in. górną część wieży północno – zachodniej. Następnie zamek był siedzibą urzędów starościńskich. W drugiej połowie XVI wieku został przebudowany w stylu renesansowym przez kasztelana chełmińskiego Jerzego Konopackiego. W 1655 roku Świecie zajęli Szwedzi, co przyczyniło się do ogromnych zniszczeń. Spalona budowla zaczęła stopniowo ulegać destrukcji, aż po 1772 roku władze pruskie podjęły rozbiórkę skrzydeł południowego i wschodniego zamku górnego. Na szczęście została ona przerwana w 1843 roku na skutek decyzji Fryderyka Wilhelma IV i od 1859 zaczęto prowadzić prace zabezpieczające. Częściowa odbudowa zamku nastąpiła po II wojnie światowej.
Architektura
Zamek został usytuowany w widłach rzek Wisły i Wdy, jako założenie dwuczłonowe, składające się z domu konwentu (zamku górnego) oraz podzamcza. Od zachodu dostępu do niego broniło ufortyfikowane miasto, przeniesione z pierwotnej lokalizacji na nadrzecznej skarpie po 1338 roku. Oryginalnie w średniowieczu Wisła płynęła niemal pod samymi murami zamku, a brzeg Wdy, w przeciwieństwie do stanu obecnego, oddalony był o około 30 metrów. Po wschodniej stronie zamku, przy ujściu Wdy, znajdowała się naturalna trójkątna połać ziemi. Od zachodu przedzamcze poprzedzała szeroka na blisko 40 metrów fosa, łącząca nurt Wdy i Wisły. Kolejna osłaniała z trzech stron zamek górny, jednak nie była połączona na całej szerokości z Wisłą, gdyż od wschodu zamykał ją wał-grobla. Prawdopodobnie brzegi fos po stronie północnej i wschodniej ocembrowano drewnem lub otoczono palisadą. Być może nie były one stale wypełnione wodą, którą wpuszczano w miarę potrzeby przez przepusty, zwłaszcza w chwilach zagrożenia militarnego.
Obwiedzione murem przedzamcze mierzyło około 95 x 90 metrów. Na środku załamanego odcinka muru zachodniego znajdowała się czworoboczna wieża, flankująca bramę wjazdową, umieszczoną po jej południowej stronie. Zabudowę dziedzińca podzamcza stanowił dom komtura, stojący od strony Wisły, przy kurtynie południowej. Musiał być to spory budynek, gdyż był podpiwniczony, na parterze mieścił pomieszczenia świeckich rycerzy służebnych (dienerów), a na piętrze mieszkanie komtura. W sąsiedztwie, a więc również od południa, znajdowała się stajnia, natomiast wzmiankowany w źródłach pisanych karwan (wozownia), jeżeli był osobnym budynkiem od wspomnianej stajni, to musiał znajdować się przy kurtynie północnej. Poza powyższymi budynkami funkcjonowała jeszcze obora, prawdopodobnie wzniesiona po stronie zachodniej, ponadto na przedzamczu znajdować musiały się też inne obiekty gospodarcze (np. kuźnia). Najprawdopodobniej wraz z infirmerią usytuowane były one przy północnym odcinku muru obronnego.
We wschodniej części podzamcza znajdowała się brama prowadząca na drewniany most, oparty na murowanych filarach bądź drewnianych słupach. Za mostem (w linii parchamu zamku górnego) znajdowała się kolejna brama z furtą. Przy niej zwodzony most był podnoszony na łańcuchach. Parcham przecinała w tym miejscu szyja bramna z brukowaną nawierzchnią, a w bocznych murach znajdowały się furty prowadzące na teren międzymurza otaczającego cały zamek górny.
Zamek górny miał regularny plan kwadratu o boku około 51 metrów, z bramą od strony zachodniej. Założenie planowane prawdopodobnie początkowo jako czteroskrzydłowe, otrzymało ostatecznie dwa duże, prostopadłe względem siebie skrzydła, z których najważniejsze, zajmujące całą szerokość boku, było skrzydło północne, natomiast wschodnie posiadało długość skróconą o szerokość tego pierwszego. Zabudowania po stronie południowej i zachodniej były dużo skromniejsze i zapewne nie przewyższały kurtyn muru obronnego do którego je dostawiono. Dziedziniec o wymiarach około 26 x 26 metrów otaczały krużganki, lecz umieszczone jedynie przy skrzydle północnym i wschodnim. Krużganki posiadały murowane filary, które nie wiadomo czy ukończono. Nie były zwieńczone sklepieniami, a jedynie drewnianym chodnikiem na poziomie piętra.
W narożnikach zamku górnego stanęły cztery cylindryczne wieże, związane z murami obronnymi i wysunięte w trzech czwartych przed ich lico. Główna wieża w narożniku północno – zachodnim, o średnicy wynoszącej 10,2 metra, grubości muru 3,5 metra i wysokości około 36 metrów, pełniła rolę bergfriedu. Trzy pozostałe wieże (a w zasadzie baszty) były znacznie niższe, mniej więcej tej samej wysokości co mury obwodowe, średnicy od 9,3 metra (północno – wschodnia) do 10,2 metra (obie południowe). Powiązane były ściśle z zabudową i murem obwodowym, dostępne z budynków, a ich ganki obronne połączono z chodnikami straży na murach. Korpus zamku z czterech stron otaczał mur zewnętrzny o grubości 1,9 metra, tworzący wspomniany powyżej parcham o szerokości 9,5 – 10,5 metra. Jego narożniki wzmacniały ryzality, ale wysuwały się one przed lico muru jedynie na około 30–50 cm, a więc nawet nie o grubość ściany. Po południowej stronie zamku znajdowało się gdanisko. Korytarz biegł do niego na przedłużeniu wschodniego krużganka, a następnie przez ganek na arkadzie nad międzymurzem. Wieża danskeru wznosiła się na brzegu nad Wisłą, była więc dostawiona do zewnętrznego lica muru obronnego, jako najbardziej typowe rozwiązanie dla zamków pruskich (podobnie jak np. w Grudziądzu czy Malborku).
Wieża główna do poziomu 12 metrów otrzymała elewacje ozdobione romboidalnymi wzorami z zendrówek, zaś na całej wysokości urozmaicone otworami maczulcowymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Górę wieży zwieńczono krenelażem i machikułami osadzonymi na szesnastu uskokowych kamiennych wspornikach. Wejście do wieży głównej prowadziło przez zwodzony mostek po stronie południowo – zachodniej, osadzony na wysokości 14-15 metrów. Wnętrze podzielono na osiem kondygnacji z pomieszczeniami na planie koła. Trzy najniżej położone, poniżej wejścia, przykryto sklepieniami kopułowymi i skomunikowano otworami w sklepieniu, przez które opuszczano drabiny lub liny. Dwie pierwsze ciemne cele wentylowały dwa kanały w grubości murów: jeden poprowadzony ukośnie z drugiej do poziomu trzeciej kondygnacji, drugi pionowy sięgający od samego dołu do najwyższego pietra wieży (mógł on też służyć jako winda do przesyłania towarów). Na drugiej kondygnacji o wysokości 5,2 metra i średnicy 2,8 metra znajdowała się wnęka z latryną. Trzecia kondygnacja uzyskała największą wysokość, sięgającą około 10 metrów. Na czwartej o średnicy 3,5 metra i wysokości 4 metrów, znajdowało się wejście do wieży z przedsionkiem w grubości muru. Od tej kondygnacji wszystkie pomieszczenia w górę przykryto kopułami z żebrami krzyżowymi. Każdą też doświetlał jeden otwór i łączyła spiralna klatka schodowa w grubości muru. Na siódmej kondygnacji dodatkowo znajdować się miała latryna dla straży, a na ósmej komora z paleniskiem i kominem.
Główne skrzydło północne stanęło równolegle do rzeki Wdy. Uzyskało niecałe 13 metrów szerokości i 51 metrów długości, przy grubości murów od 2,6 metra (zewnętrzne) do 1,9 metra (od strony dziedzińca). Wewnątrz posiadało trzy główne kondygnacje. Piwnicę i przyziemie stanowiły wielkie sale bez murowanych podziałów wewnętrznych, choć pierwotnie przestrzenie te mogły posiadać przepierzenia w postaci ścianek wykonanych z nietrwałych materiałów. W piwnicy była to ośmioprzęsłowa komora ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym o szerokich żebrach i gurtach. Wejście do niej wiodło przez szyję z dziedzińca, tworzącą zagięcie w które wsadzono małe, sklepione krzyżowo pomieszczenie. Parter prawdopodobnie podzielony był na dwa pomieszczenia kryte kolebką. Na piętrze znajdowała się pięcioprzęsłowa kaplica wielkości 23,2 x 8,4 metra, kryta sklepieniem żebrowym, prawdopodobnie gwiaździstym, a także z ostrołuczną wnęką w prezbiterialnej ścianie wschodniej. Jej oświetlenie zapewniały po trzy wysokie, obustronnie rozglifione okna od północy i południa oraz jedno okno wschodnie. Ponadto w murach kaplicy wykonano wnękę relikwiarzową lub na sedilia, dwie półki ścienne, przejście do krużganka, schody do lochu w wieży północno – wschodniej i przejście do pomieszczenia w wieży, które mogło być wykorzystywane jako zakrystia. Zachodnią część skrzydła zajmował czteroprzęsłowy refektarz o wymiarach 21,5 x 8,5 metra, analogicznie sklepiony z żebrami opuszczonymi na służki i konsole. Był on ogrzewany znajdującym się w piwnicy piecem typu hypocaustum. Oświetlanie, pomimo mniejszych rozmiarów, zapewniała w refektarzu taka sama ilość okien jak w kaplicy. Najwyżej w skrzydle znajdowała się niska część magazynowo – obronna, prawdopodobnie posiadająca dwa poziomy nad niższym refektarzem, a jeden poziom nad wyższą kaplicą.
Skrzydło wschodnie posiadało podobny podział funkcjonalny na gospodarczo – magazynowe piwnice i przyziemie, reprezentacyjno – mieszkalne piętro i magazynowo – obronne poddasze. Piwnica dzieliła się na dwie komory, z których południowa przykryta była sklepieniem kolebkowym, ale i ze śladami niezrealizowanego sklepienia krzyżowego. Parter był podzielony na dwa wnętrza, przy czym w północnym znajdował się piec z kominem. W średniowieczu mogły się tam znajdować piekarnia, słodownia i browar. Na piętrze skrzydło wschodnie przypuszczalnie mieściło sklepione krzyżowo dormitorium oraz być może kolejny refektarz (czy też inna sala reprezentacyjna).
Mniejsze budynki po zachodniej i południowej stronie dziedzińca prawdopodobnie nie były podpiwniczone, ale skrzydło zachodnie posiadało piętro, być może przeznaczone dla komtura lub braci. W przyziemiu oprócz przejazdu bramnego znajdować się mogła izba strażnika oraz pomieszczenia magazynowe, przypuszczalnie wraz ze zbrojownią. W przyziemiu południowego skrzydła znajdować się miała kuchnia ze spiżarnią. Skrzydło to posiadało również piętro, dostępne schodami w grubości muru, być może o magazynowym przeznaczeniu. Przykrywał je najprawdopodobniej dach pulpitowy oparty o mur obwodowy.
Zamek w Świeciu jako jedyny z krzyżackich budowli konwentualnych powstałych do połowy XIV wieku, charakteryzował się zastosowaniem techniki flankowania przedpola i bramy z wysokiej, cylindrycznej wieży zaopatrzonej w wydatne machikuły. Wynikało to z faktu, iż do XIII wieku zdobycie zamków krzyżackich było poza technicznymi możliwościami potencjalnych przeciwników: Prusów i Litwinów. Wraz ze zmianą sytuacji politycznej i nowym przeciwnikiem – Polską, zaczęto dostrzegać potrzebę rozwoju fortyfikacji. W rezultacie po wzniesieniu zamku o nowym kształcie w Świeciu, powstały następnie warownie w Brodnicy, Bytowie i Barcianach o nowocześniejszych możliwościach obrony. Zamek w Świeciu powstał zapewne przy udziale architekta pochodzenia nadreńskiego, który przejął rozwiązania stosowane już w Prusach (zamek konwentualny) i wzbogacił je o elementy występujące poza granicami krzyżackimi (wieża flankująca na planie koła, machikuły).
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się częściowo odbudowane skrzydło północne zamku górnego, wraz z wieżą główną zwieńczoną machikułami i z częściowo rekonstruowaną wieżą północno – wschodnią, obecnie posiadającą około 11 metrów wysokości. Ze skrzydła wschodniego przetrwały jedynie przesklepione pomieszczenia piwniczne. Ocalały także dolne partie dwóch pozostałych wież narożnych oraz krótkie fragmenty łączących je kurtyn i zewnętrznego muru parchamu. Na terenie dawnego podzamcza widoczne są jedynie nikłe pozostałości muru obronnego w narożniku północno – wschodnim. Zamek po przeprowadzeniu w ostatnich miesiącach prac remontowo – budowlanych został ponownie otwarty dla zwiedzających (między innymi odnowiono elewacje, zrekonstruowano sklepienia, planowane jest założenie dachu nad skrzydłem północnym). Zabytek jest otwarty od wtorku do niedzieli, w godzinach 10:00-17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Zamek w Świeciu. Topografia i technika budowy zamku krzyżackiego, „Komunikaty mazursko-warmińskie”, nr 2 (300), Olsztyn 2018.