Historia
Prezbiterium i zakrystia oraz podstawa wieży kościoła św. Stanisława zostały wybudowane w latach 1400 – 1410, po ustabilizowaniu sytuacji w związku z przenosinami miasta na drugi brzeg rzeki Wdy i po zakończeniu budowy miejskich murów obronnych Świecia, ważniejszych z punktu widzenia obronności, a wymagających dużych nakładów siły roboczej, finansów oraz materiałów budowlanych.
Dopiero po roku 1470 kontynuowano prace nad korpusem nawowym. Przerwa w budowie spowodowana była ciągłymi wojnami polsko – krzyżackimi, przemarszami wojsk i zniszczeniami wojennymi z 1455 roku, czy też pięć lat wcześniejszą powodzią. Pomimo spokojniejszej sytuacji politycznej w drugiej połowie XV wieku, do 1480 roku udało się wznieść jedynie filary międzynawowe oraz podwyższyć wieżę do trzeciej kondygnacji.
Kościół św. Stanisława został poświęcony w 1521 roku, lecz po kolejnej przerwie prace budowlane podjęto ponownie dopiero w drugiej połowie XVI wieku. Ukończona została wówczas według zmienionego, dość prymitywnego planu budowa korpusu nawowego, który ostatecznie otrzymał kształt bazyliki w miejsce pierwotnie planowanej hali.
Kościół przetrwał okres wojen szwedzko – polskich z pierwszej połowy XVII wieku i w drugiej połowie stulecia przebudowany został w stylu renesansowym. Zasklepiono wówczas nawy boczne, wybudowano szczyty wieży, a prezbiterium i nawę główną nakryto dekorowanymi stropami ze scenami z życia Chrystusa i stylizowaną ornamentyką roślinną. Mimo powodzi i pożarów miasta kościół przetrwał bez większych strat aż do 1945 roku, kiedy to został znacznie uszkodzony w trakcie działań wojennych. Jego odbudowę przeprowadzono w latach 1983 – 1988.
Architektura
Kościół usytuowany został w północno – zachodnim narożniku średniowiecznego miasta. U schyłku średniowiecza składał się z trójnawowego korpusu, pierwotnie planowanego jako halowy, o znacznie mniejszej niż zakładano pierwotnie szerokości naw bocznych (jedynie 2 metry), węższego ale wyższego prezbiterium po stronie wschodniej, o wymiarach 9,6 x 17,2 metrów, dwukondygnacyjnej zakrystii oraz trójkondygnacyjnej wieży po stronie zachodniej. Włączenie w XVI wieku gotowych już ścian halowego korpusu nawowego do bazylikowej formy, spowodowało konieczność wykorzystania górnych części istniejących już filarów międzynawowych jako elementów ścian zewnętrznych nawy głównej, przez co ostatecznie otrzymano dość nietypową konstrukcję.
Prezbiterium zamknięto od wschodu prostą ścianą, oraz wzmocniono uskokowymi przyporami, w tym dwoma narożnymi ustawionymi pod skosem i czterema południowymi prostopadłymi do osi budowli. Przypory wzniesiono wysokie, a dodatkowo podwyższono je sterczynami, potęgując strzelistość budowli. Od strony północnej oszkarpowanie było zbędne gdyż usytuowano tam podpierającą ściany zakrystię. Prezbiterium przykryto dachem dwuspadowym, opartym od wschodu na eleganckim szczycie zdobionym heksagonalnymi filarkami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi utworzono blendy. Każdą blendę rozdzielono laskowaniem o kształcie litery Y oraz zwieńczono małym szczytem, pierwotnie, podobnie jak sterczyny, zdobionym żabkami. Elewację wschodnią prezbiterium przepruto pojedynczym, ostrołukowym oknem z czwórdzielnym maswerkiem, flankowanym dwoma blendami o podobnym wykroju. Kolejne trzy blendy utworzono pod gzymsem podokiennym, który pociągnięto także na przyporach i elewacjach zakrystii. Od południa i północy prezbiterium oświetlały wysokie okna trójdzielne.
Oprócz prezbiterium gotycką formę otrzymała także zakrystia, przykryta dachem jednospadowym opartym na półszczytach, ze sklepieniem gwiaździstym wewnątrz kondygnacji przyziemia, podzielonym na trzy prostokątne przęsła. W ścianę wschodnią zakrystii osadzono prosty bieg schodów wiodących na piętro. Mieściła się tam empora, otwarta na prezbiterium trzema arkadami, przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym osadzonym na wysokości 3,1 metra.
Sądząc po przyporach oraz dużej wysokości, również prezbiterium miało zostać przesklepione, lecz prawdopodobnie zamierzenia tego nigdy nie zrealizowano. Zarówno prezbiterium jak i nawa główna przykryte były przez cały okres schyłku średniowiecza płaskimi, drewnianymi stropami. W prezbiterium przypory częściowo wciągnięte zostały do wnętrza, tworząc w środku wysokie, ostrołucznie zamknięte wnęki okienne.
Stan obecny
Gotycka część zachowanego do dziś kościoła to prezbiterium oraz zakrystia po jego północnej stronie. Korpus nawowy z wieżą, choć zaczęto budować w średniowieczu, posiada dziś formę renesansową. Wewnątrz kościoła wystrój i wyposażenie jest współczesne, ale zachowały się sklepienia w zakrystii, empora i wnęki okienne w prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K.Jasiński, t. 2, Warszawa 1980.
Grzyb A., Strzeliński K., Najstarsze kościoły Kociewia, Starogard Gdański 2008.