Historia
Zamek i miasto zostały założone w początkach XIV wieku przez księcia głogowskiego Konrada III, zapewne celem umocnienia terytoriów na pograniczu śląsko – wielkopolsko – brandenburskim. Sulechów (niem. Züllichau) być może założono na miejscu grodu słowiańskiego, jako lokalny ośrodek administracji książęcej, który szybko stał się centrum okręgu sądowego. Po raz pierwszy zamek i miasto wspomniane zostały w 1319 roku, w umowie zawartej między książętami głogowskimi: Janem, Henrykiem i Przemkiem a margrabią brandenburskim Waldemarem. Margrabia wymusił na śląskich książętach oddanie spornego terytorium, między innymi z Sulechowem, ale jako ostatni z linii Askańczyków zmarł zaledwie kilka dni później, przez co umowy nie zrealizowano. Kolejna wzmianka źródłowa dotyczyła późniejszego o dziesięć lat dokumentu, zawierającego listę miast i zamków oddanych w lenno czeskiemu królowi Janowi przez księcia Henryka żagańskiego.
W 1378 roku, na skutek podziału księstwa głogowskiego przez Henryka VI, Henryka VII Rumpolda i Henryka VIII Wróbla, synów Henryk V Żelaznego, Sulechów włączony został w granice dzielnicy kożuchowskiej. Pozostawał jednak w obrębie księstwa głogowskiego aż do śmierci w 1476 roku ostatniego Piasta głogowskiego, Henryka XI. W 1477 roku zamek i miasto zostały zajęte przez księcia Jana II żagańskiego, w toku zapoczątkowanej rok wcześniej wojny o księstwo. Pięć lat później król węgierski Maciej Korwin sprzedał miasto i zamek elektorom brandenburskim, przez co terytorium brandenburskie klinem obejmującym Sulechów rozcięło księstwo głogowskie na dwie części i utworzyło śląską enklawę z rejonem Świebodzina. Elektor nowy nabytek posiadał od króla czeskiego na prawie lenna, przy czym w 1489 roku na mocy dokumentu wystawionego przez elektora Jana brandenburskiego zarząd nad Sulechowem przejął starosta Kasper Kracht. Zależność lenna utrzymała się do 1514 roku, kiedy to czesko-węgierski król Władysław Jagiellończyk przekazał prawo zwierzchnie do Sulechowa księciu ziębicko – kłodzkiemu Karolowi, od którego elektor brandenburski Joachim szybko je wykupił.
W 1557 roku większości Sulechowa, w tym zapewne i zamek, strawił pożar. Odbudowę a zarazem przebudowę przeprowadzono pod koniec XVI stulecia z inicjatywy Elżbiety Brandenburskiej, na skutek czego zamek przekształcono w renesansową rezydencję. W 1633 roku zamek wraz z miastem został zniszczony kolejnym pożarem, zaś pod koniec XVII stulecia dokonano jego następnej przebudowy, tym razem w stylistyce barokowej. W XIX wieku nieprzydatną część wschodnią i północną zamku wyburzono, wznosząc na ich miejscu nowe budynki mieszkalne. W okresie tym rozebrane też zostały znaczne partie murów miejskich, w tym bramy (za wyjątkiem nowożytnej, XVIII-wiecznej bramy Krośnieńskiej).
Architektura
Sulechów założono na dogodnym dla rozwoju przestrzennego terenie, mianowicie na otwartej, lekko pofałdowanej pagórkami przestrzeni, pośród łąk o bagnistym podłożu. Po stronie zachodniej przepływał strumień Sulechówka, wykorzystany do napełnienia miejskiej fosy. Miasto założono na planie owalu, dostosowanego do traktu świebodzińskiego, a więc lekko wydłużonego na osi północ – południe, w którego północno – wschodnim narożniku usytuowano na niewielkim wzniesieniu zamek. Zamek łączył się z obwarowaniami miejskimi, lecz od zabudowy miejskiej najpewniej oddzielał go niezabudowany plac (później zwany bydlęcym). Obwód murów miejskich obejmował obszar około 400 x 300 metrów, z prostokątnym rynkiem pośrodku i kościołem farnym w pobliżu narożnika północno – zachodniego.
Miasto chronione było pojedynczą linią muru wzniesionego z łamanego kamienia wiązanego zaprawą wapienną i cegły. Miał on około 1,2 metra grubości i około 5 metrów wysokości łącznie z przedpiersiem. Przedpiersie to zostało przebudowane pod koniec średniowiecza na prosto zamknięte, przebite otworami strzeleckimi o naprzemiennie czworobocznym kształcie i dwuspadowych lub odcinkowych zamknięciach. Najprawdopodobniej mur nie był wzmocniony systemem baszt. Wjazd do miasta odbywał się przede wszystkim dwoma głównymi bramami: północną Świebodzińską oraz południową Zielonogórską. Być może oprócz nich komunikację ułatwiały mniejsze furty na wschodzie lub zachodzie.
Zamek sulechowski usytuowany został na niewielkim, dość regularnym wzniesieniu o wymiarach 30 x 40 metrów. Wzniesiono go w północno – wschodnim narożniku średniowiecznego miasta lokacyjnego, w którego obwód obwarowań został włączony, choć od strony miasta zabezpieczał go mur, przekop i ziemny wał. Tworzył więc wraz z miastem jednolity system obronny, lecz dla zabezpieczenia przed mieszczanami był odizolowany (z placu w narożniku miasta wiodła do niego furta). Zbudowany został z cegły na kamiennym cokole (który zabezpieczał cegły przed wilgocią gruntu), jako zwarta, nieduża budowla z wewnętrznym dziedzińcem.
Najstarszą częścią założenia zamkowego była masywna czworoboczna wieża, tworząca później południowo – zachodni narożnik zamku. Wzniesiono ją na planie zbliżonym do kwadratu o bokach długości około 10 metrów. Otrzymała wysokość czterech głównych kondygnacji oraz piwnicę, wieńczył ją natomiast dach czterospadowy, u podstawy którego znajdowała się hurdycja, czyli drewniany ganek z otworami strzeleckimi w podłodze i ścianach, prawdopodobnie zamykanymi specjalnymi klapami. Hurdycja obiegała wieżę ze wszystkich stron, a oparta była na wspornikach utworzonych z grubych belek, zapewniających gankowi około 1,2 metra szerokości. Wejście do wieży umieszczono od strony północnej, na wysokości około 10 metrów, musiały więc do niego prowadzić zewnętrzne drewniane schody lub drabina.
Wewnątrz wieży najniższą kondygnację piwniczną zajmował ciemny, duszny i ciasny loch więzienny, dostępny jedynie z wyższego piętra poprzez otwór w stropie (sklepienie założono dopiero pod koniec XVI wieku, wtedy też loch podzielono na dwa poziomy). Druga kondygnacja znajdowała się około 5 metrów ponad poziomem dziedzińca i przykryta była drewnianym stropem. Ponad nią kolejne piętra rozdzielone były także drewnianymi stropami, z belkami osadzanymi w otworach w murze. Komunikację pomiędzy nimi pierwotnie zapewniały drabiny lub schody drabiniaste. Wnętrze drugiego piętra (wejściowego) doświetlały jedynie okna szczelinowe. Trzecie piętro oprócz rozglifionych do wnętrza okien posiadało dwa zwieńczone łukami odcinkowymi przejścia: do wykusza latrynowego w ścianie zachodniej oraz w południowo – wschodnim narożniku na ukryte w grubości muru schody, wiodące na poziom ganku hurdycji.
Obwód muru obronnego o grubości 1,8 metra w przyziemiu i wysokości 8,5 metra, obiegał dziedziniec o wymiarach około 30 x 40 metrów. Na wysokości 6,5 metra na murze znajdował się chodnik obronny, natomiast kolejne dwa metry wysokości stanowiło przedpiersie z krenelażem. Brama wjazdowa prowadziła na dziedziniec od strony południowej, gdzie znajdowała się pod kontrolą wieży głównej. Poprzedzona była mostem zwodzonym i fosą. Wzdłuż północnej kurtyny muru wzniesiony został budynek mieszkalny.
Stan obecny
Pozostałościami średniowiecznego zamku obecnie cztery kondygnacje wieży. Późniejsze przebudowy zatarły niestety jej dawny system komunikacyjny i pierwotny kształt otworów okiennych. Do wieży przylega piętrowy budynek wzniesiony pod koniec XVI wieku, lecz przebudowywany wielokrotnie w późniejszych stuleciach. W odrestaurowanym w 2007 roku zamku mieszczą się obecnie instytucje kulturalne. Obniżone w stosunku do pierwotnego stanu fragmenty muru miejskiego zachowały się obok kościoła farnego, przy ul. Okrężnej, a także po stronie północnej przy ul. Wielkopolskiej i Magazynowej. Krótki ale zachowany wraz z przedpiersiem odcinek muru znajduje się przy Nowym Rynku, gdzie stanowi część nowożytnej kamienicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Legendziewicz A., Zamek w Sulechowie – w okresie od średniowiecza do początku XX wieku, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, 5/2008.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.