Historia
Pierwsza wzmianka pisemna o Strzelinie odnotowana została w źródłach pisanych w 1228 roku, w przydomku jednego z właścicieli osady („Razlaus de Strelyn”). Obok osady z gródkiem rycerskim, w pierwszej połowie XIII wieku funkcjonowała konkurencyjna wieś targowa zwana Starym Przewornem, będąca własnością księcia Henryka Pobożnego i związana ze znaną od 1285 roku kasztelanią. W 1292 roku książę Bolko przeprowadził lokację i połączenie możnowładczej osady na lewym brzegu Oławy oraz osady przy kościele św. Gotarda, nadając wójtostwo nowo powstałego Strzelina niejakiemu Zygfrydowi. Dziedziczny wójt, sprawujący władzę w imieniu księcia, stał na czele miasta do połowy XIV wieku, lecz już w 1316 roku obok niego pojawiała się czteroosobowa rada. Miasto wykupiło wójtostwo w 1349 roku, otrzymując od księcia ziębickiego Mikołaja Małego prawo do samodzielnego wyboru rajców, natomiast organ sądowy, czteroosobowa ława miejska, wzmiankowany był w Strzelinie już w 1297 roku (jej członkami byli wówczas Konrad, syn Waltera, Konrad zwany Mors, Piotr z Brzegu i Sydelmann Rozebold).
Utworzenie samorządu miejskiego wymagało odpowiednich pomieszczeń, dlatego już w pierwszej połowie XIV wieku w Strzelinie wzniesiono murowaną wieżową siedzibę wójta, zalążek późniejszego budynku ratusza. Inwestycji tej zapewne sprzyjał szybki rozwój handlu, wzmacnianego licznymi przywilejami (w 1310 roku miasto otrzymało prawo pobierania cła od przejeżdżających kupców, w 1331 roku prawo wagi i szrotu, czyli wyszynku piwa i wina, w 1340 roku prawo handlu solą). Ratusz był wzmiankowany w 1354 roku, gdy książę Mikołaj pozwolił na postawienie w jego pobliżu kramów do sprzedaży sadła, siana, paszy i sukna, a także w 1362 roku, kiedy to księżna Agnieszka zezwoliła na wzniesienie kolejnych dwunastu stanowisk handlowych. Część z nich mogła zostać zniszczona w trakcie pożaru miasta, jaki wybuchł w 1430 roku, choć sam murowany ratusz być może nie odniósł większych szkód. Po raz kolejny miasto spłonęło w 1466 roku, w czasie gdy znajdowało się w zastawie udzielonym przez książąt oławskich Jana I i Henryka X rycerzom Opitzowi i Haynowi von Czirnaw. Również tym razem przekazy pisemne nie odnotowały, czy ratusz doznał zniszczeń.
Około 1520 roku rozpoczęto ostatnią późnośredniowieczną przebudowę ratusza, zakończoną sześć lat później, co uwieczniono datą na portalu z godłem Strzelina, umieszczonym w elewacji południowej. Już jednak w 1548 roku późnogotycki budynek zniszczył pożar. Ocalały kamienne mury wieży i sąsiednich skrzydeł oraz częściowo murowane przyziemie sąsiednich kramów, lecz ich wnętrza zapewne zostały całkowicie wypalone. W latach 60-tych XVI wieku nastąpiła odbudowa i gruntowna renesansowa przebudowa, która całkowicie scaliła zachodni budynek handlowy z ratuszem, a także powiększyła jego bryłę o przyległe do wieży i podwyższone skrzydła. Ponadto w 1565 roku wieżę ratuszową zwieńczono nowym hełmem i obejściem z balustradą.
Nowożytna historia ratusza znaczona była jego wyjątkowo częstymi zniszczeniami. W 1619 roku pożar miasta uszkodził ratuszową wieżę, odbudowaną już rok później i raz jeszcze naprawioną po uderzeniu pioruna w 1646 roku. Pomimo tego w 1648 roku, za sprawą silnego wiatru, runęła jej górna część, którą musiano odbudowywać w kolejnym roku. Pożary miasta z 1706 i 1725 roku zniszczyły częściowo ratusz i wieżę, zaś sama wieża ratuszowa uległa ponownemu uszkodzeniu w czasie burzy z 1817 roku. Po pożarze miasta z 1822 roku przebudowano ratusz w formach neogotyckich, rozbierając jednocześnie górną część renesansowej attyki. Działania wojenne w 1945 roku doprowadziły do całkowitej zagłady budynku, z którego po pracach rozbiórkowych z lat 60-tych pozostał jedynie czworoboczny, najstarszy fragment podstawy wieży. W latach 2004–2005 przeprowadzono prace badawcze i konserwatorskie, a kilka lat później odbudowano górną część wieży i sąsiedni budynek ratusza.
Architektura
Ratusz strzeliński usytuowano w południowej części prawie kwadratowego placu rynkowego o wymiarach 134 x 132 metry, rynek natomiast wytyczono w centrum miasta, zbliżonego w planie do prostokąta. Zwracał uwagę niemal idealny podział placu dwoma południkowymi i dwoma równoleżnikowymi ciągami wychodzących z rogów rynku ulic. Do siedziby władz miejskich można się więc było dostać z każdej bramy miejskiej. Rozległość miasta w kierunku północnym i południowym odpowiadać miała trzem szerokościom placu rynkowego, przy czym centralny plac na którym wzniesiono ratusz był jednym z największych na Śląsku. Według spisu z 1331 roku znajdowało się przy nim aż 55 domów bogatych mieszczan, wówczas jeszcze przeważnie drewnianych lub szachulcowych. Blok śródrynkowy z ratuszem sąsiadować miał z domem kupców, przy którym na rogu znajdowały się budy piernikarzy, a przy wschodniej ścianie kramy śledziowe. Równolegle do sukiennic stały prowizoryczne budy mydlane, dalej na zachód stanowiska mięsne, chlebowe, obuwnicze i lady najbogatszych handlarzy. Zapewne w nieco dalszej odległości od ratusza na placu rynkowym znajdowały się stanowiska do handlu sianem, paszą oraz sadłem.
Najstarszym murowanym budynkiem bloku ratuszowego była zapewne kwadratowa w planie wieża, o zewnętrznym wymiarze w przyziemiu wynoszącym 10,5 x 11 metrów i murach dochodzących do 3,2 metra grubości. Wzniesiona została z łamanego kamienia granitowego, z narożnikami wzmocnionymi granitowymi ciosami. Pierwotnie była ona wolnostojąca, bowiem z każdej strony jej podstawa ujęta została granitowym cokołem z profilowanym gzymsem. Wewnątrz murów mieściła trzy kondygnacje, nad którymi znajdować się mogła drewniana lub szachulcowa nadbudowa, kryta wysokim dachem kalenicowym. Wejście znajdowało się po stronie wschodniej, na poziomie drugiej kondygnacji, przez co musiały do niego prowadzić zewnętrzne drewniane schody. Ponadto elewacje rozdzielały jedynie niewielkie czworoboczne otwory okienne. Prawdopodobnie przed końcem XIV wieku czworoboczną wieżę podwyższono. W narożnikach muru wieńczącego kamienny korpus pierwotnej części wieży wstawiono łęki tromp i oparto na nich ośmioboczny trzon górnej partii. Całość przypuszczalnie nakryto stromym hełmem ostrosłupowym.
Dolna kondygnacja wieży o wymiarach zaledwie 3,4 x 3,4 metra i wysokości 9 metrów pełniła funkcję celi więziennej. Była to ciasna, nieoświetlona komora, do której dostać się można było jedynie poprzez czworoboczny otwór w sklepieniu. W jego obramieniu utworzono trzy wpusty do ustawiania matalowego trójnogu, służącego do opuszczania i wyciągania więźniów lub do dostarczania im pożywienia. Druga kondygnacja mieściła korytarzowy przedsionek w grubości muru oraz przykryte ostrołucznym sklepieniem krzyżowym pomieszczenie, prawdopodobnie będące izbą strażnika. Jego ogrzewanie zapewniał kominek osadzony w ścianie północnej. Pomieszczenie to połączono wewnętrznymi schodami w grubości muru z górną, również sklepioną izbą, z której jeszcze w średniowieczu w górnej partii wydzielono kolejne pomieszczenie więzienne.
Około połowy XIV wieku po wschodniej stronie wieży zbudowany został podłużny budynek o wymiarach 19,8 x 10,8 metrów, przy którym być może już od razu wzniesiono mniejsze skrzydło południowe. Dolną kondygnację skrzydła wschodniego stanowiła częściowo zagłębiona w terenie suterena karczmy piwnej, zwanej Piwnicą Świdnicką od uznawanego za najlepsze na Śląsku piwa z miasta Świdnicy. Pomieszczenie sutereny było przykryte sklepieniem krzyżowym, rozdzielonym poprzecznie za pomocą masywnego gurtu. Wskazywałoby to na funkcjonowanie na wysokim parterze dwóch pomieszczeń, rozdzielonych ścianą poprowadzoną na linii łęku, zapewne będących siedzibą kancelarii oraz urzędu wagi. Również piwnica mogła być podzielona lżejszą przegrodą na dwie części: magazynową i przeznaczoną dla klientów. Na wysoki parter ratusza prowadziły zewnętrzne kamienne schody, dostawione do elewacji wschodniej. Powyżej mieściło się jeszcze piętro, połączone przejściem z wnętrzem wieży. Tam znajdować się mogła izba dla radnych ze stanowiskiem pisarza miejskiego, miejskie archiwum oraz sala ławników i pisarza sądowego. Oświetlenie budynku zapewniały ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna o niewielkich rozmiarach oraz większe okna o czworobocznych obramieniach. Całość wschodniego skrzydła przykrywać mógł stromy dach z kalenicą na osi północ – południe.
Od zachodu przy wieży ratuszowej znajdowały się dwa rzędy kramów, oddzielone od niej wąskim przejściem zwanym miedzuchem. Kramy początkowo zapewne były konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, ale w późnym średniowieczu, zapewne po pożarach odnotowywanych w XV wieku, przebudowane zostały na murowany, podpiwniczony, dwupasmowy i sześciodzielny budynek handlowy, złożony z sześciu kramów. Część pomieszczeń piwnicznych posiadała niezależne wejścia od strony placu rynkowego, do innych dostawano się z poziomu parteru, za pomocą otworów w sklepieniach. Co najmniej w jednym środkowym kramie północnego pasma funkcjonowały kamienne schody. Piwnice przeznaczone były na magazyny towarów, natomiast handel odbywać się musiał na poziomie kondygnacji nadziemnej.
W ramach późnogotyckiej rozbudowy z pierwszej połowy XVI wieku, gruntownie przekształcono południową część ratusza, w której przystawiono zachodnią ścianą szczytową i utworzono wewnętrzną spiralną klatkę schodową. W przesklepionej ostrołuczną kolebką piwnicy południowej umieszczono skład piwa i wina, połączony ze wschodnią Piwnicą Świdnicką. Brukowana posadzka nowej części piwnicy wykonana została ze spadkiem w kierunku zachodnim, a w granitowych słupach po obu stronach wejścia do składu wykonano otwory na liny, pozwalające na łatwe opuszczanie i wyciąganie beczek. Pomieszczenia na wyższych kondygnacjach wyposażono w późnogotyckie detale architektoniczne, między innymi w piaskowcowy, odcinkowo zamknięty portal z bogatym profilowaniem przeplatającym się w archiwolcie. Podobne przeplatające się profilowanie zastosowano też w czworobocznym oknie umieszczonym tuż nad portalem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w oryginalnym stanie zachowała się czworoboczna podstawa wieży, górną natomiast zrekonstruowano w XXI wieku w stylistyce renesansowej. Ponadto do 2023 roku odbudowany został przywieżowy budynek ratusza, od strony zewnętrznej również odtworzony w stylistyce renesansowej. W jego najniższej kondygnacji obejrzeć można dawną Piwnicę Świdnicką ze zrekonstruowanym sklepieniem kolebkowym, założonym na oryginalnych murach z około połowy XIV wieku. Obok znajduje się komora piwniczna dawnego składu piwa i wina z zachowanym oryginalnym sklepieniem oraz piwnice kramów. Ich sklepienia zostały odtworzone przy użyciu materiału pozyskanego z zawalonych partii budynku. Przy wieży zachował się kamienny stół sędziowski, przypuszczalnie pochodzący z XV wieku, odnowiony w XVIII stuleciu. Niestety zabytkowa budowla jest dziś otoczona koszmarną zabudową osiedlową, powstałą na miejscu dawnych kamienic w czasach komunizmu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, D.Adamska, zeszyt 10 Strzelin, Wrocław 2017.
Karnicki R., Projekt odbudowy ratusza w Strzelinie, Wrocław-Strzelin 2018.
Karnicki R., Małachowicz M., Ratusz w Strzelinie. Historia i restytucja, Wrocław 2023.