Historia
Pomiędzy 1180 rokiem a początkiem XIII wieku w Strzegomiu założona została komandoria zakonu joannitów. W XIV wieku bracia podjęli się budowy nowego kościoła parafialnego, wznoszonego na miejscu starszej, romańskiej świątyni nadanej im w 1203 roku. Prace te wspierane były przez mieszczan i prawdopodobnie przez książąt śląskich, przy czym najstarsza zachowana wzmianka informująca o sprzedaży przez radę miasta czynszu z przeznaczeniem na prace kamieniarskie i budowę kościoła pochodziła z 1360 roku. Fundusz budowlany zasiliła wówczas niejaka Jutta Bessirschussil, a jeszcze w tym samym roku kolejne trzy mieszczki przekazały darowizny na rzecz wznoszonej świątyni. Dokładna data rozpoczęcia prac budowlanych nie jest znana. Wiadomo, iż w 1318 roku ufundowany został dzwon Przedbor, lecz mógł on zawisnąć jeszcze w starym kościele. Najprawdopodobniej budowę rozpoczęto około połowy XIV wieku i z pewnością prowadzono ją od strony zachodniej ku wschodowi, tak by romańska świątynia jak najdłużej pełnić mogła swą funkcję liturgiczną. Wraz z postępem prac starą budowlę rozbierano, całkowicie demontując podczas budowy nowego transeptu i prezbiterium.
Pierwszy etap budowy, mający miejsce około 1350-1370 roku, obejmował wzniesienie murów obwodowych korpusu nawowego, arkad międzynawowych, otwartej kruchty południowej oraz dwóch dolnych kondygnacji wieży północnej i dolnej część zewnętrznych ścian południowego ramienia transeptu. Cechą tego etapu było występowanie niskich cokołów filarów oraz ich specyficzny spłaszczony sposób profilowania, natomiast prace prowadziło prawdopodobnie wrocławskie środowisko artystyczne z pierwszej połowy XIV wieku. Drugi etap budowy przypadł na lata około 1370-1380, kiedy to powstało północne ramię transeptu, kondygnacja okienna nawy głównej, sklepienia naw bocznych, a także zachodnie przęsło międzywieżowe z okazałym portalem wejściowym. Cechą tej fazy były odmienne, wysokie cokoły filarów, oraz bardziej plastyczna forma tych ostaniach. Trzecia, ostatnia faza budowy, którą wiadomo iż kierował mistrz Jakub ze Świdnicy, miała miejsce około 1380-1396 roku. Powstało wówczas trójnawowe prezbiterium, przykryto dachem transept w 1386 roku, a rok później ukończono zakrystię. W 1396 roku zakończono prace związane z zadaszaniem prezbiterium, przy czym jego układ, zbliżony do fary świdnickiej, potwierdził powiązania mistrza Jakuba ze swym rodzinnym miastem.
W XV i XVI wieku przy kościele prowadzono prace wykończeniowe. W drugiej połowie XV stulecia przesklepiono nawę główną i transept, a na początku kolejnego stulecia wzniesiono ceglane szczyty. Ostatnim ważnym wydarzeniem budowlanym było ufundowanie w 1522 roku przez komtura Siegmunda von Keltscha empory muzycznej umieszczonej w zachodnim przęśle nawy głównej. W tym samym czasie powstała także kruchta północna, zaś w bliżej nieznanym okresie późnego średniowiecza wzniesiono nieistniejącą już kaplicę przy południowym transepcie. W późniejszych latach została ona przekształcona w rodzaj krytego ganku łączącego kościół z komandorią joannicką.
W połowie XVI wieku opiekę zakonników nad kościołem przerwała reformacja. Pierwsze nabożeństwo ewangelickie odbyło się w 1525 roku, a już w 1540 roku kościół został przejęty przez protestantów. Co prawda w okresie wojny trzydziestoletniej, w 1629 roku katolicy za sprawą feldmarszałka Lichtensteina odzyskali kościół, lecz jedynie na trzy lata. Później służył on obu wyznaniom, choć mniejsza liczebnie społeczność katolicka musiała zadowolić się tylko zakrystią. Do 1649 roku patronat nad kościołem sprawował magistrat miejski, który w tymże roku ponownie przekazał kościół rycerzom maltańskim.
W 1718 roku pożar zniszczył niemal całe wyposażenie wnętrza kościoła, niwecząc restaurację przeprowadzoną czternaście lat wcześniej z inicjatywy komtura Carla Leopolda von Herbersteina. Jako że zostały wówczas naruszone mury korpusu, dla wzmocnienia ich konstrukcji zamurowano północne okna nawy głównej i transeptu. Kolejne zniszczenia miały miejsce w 1814 roku, kiedy to piorun uderzył w dach wieży, co zapewne przyspieszyło decyzję o zamontowaniu w 1827 roku piorunochronów. Nieco wcześniej, w okresie wojen napoleońskich wnętrze kościoła przekształcono na stajnie wojskowe. Choć konie po pewnym czasie usunięto, to jednak kościół nieużywany był przez dłuższy czas z powodu utrzymującego się fetoru.
W 1810 roku władze pruskie dokonały sekularyzacji śląskich joannitów, przez co kościół przeszedł pod patronat rządu pruskiego i zaczął pełnić funkcje katolickiego kościoła parafialnego. Rok później zakazano grzebania na przykościelnym cmentarzu, a 10 lat później otoczenie świątyni przekształcono w park. W XIX wieku miało także miejsce kilka poważniejszych renowacji kościoła, z których najważniejsza przeprowadzona została w latach 1869-1872, wymuszona przez szkody zadane przez porywisty wiatr. Kolejne prace renowacyjne miały miejsce w latach 1900-1901, 1948-1953 i po 1970 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został z łamanego kamienia, bazaltu i granitu, natomiast do wykonania detali architektonicznych posłużono się miększym piaskowcem, a szczyty transeptu i nawy głównej wzniesiono z cegły. Budowlę usytuowano w połduniowo – wschodniej części miasta, blisko murów obronnych. Otrzymała formę trójnawowej bazyliki o maksymalnej długości 76 metrów, z transeptem o dwuprzęsłowych ramionach, z pięcioma przęsłami w korpusie nawowym oraz z trzema przęsłami w prezbiterium. Nawy boczne oraz nawę główną od strony wschodniej zamknięto trójbocznie. Fasada zachodnia miała być dwuwieżowa, jednak ostatecznie nie została ona ukończona. Wyższa wieża północna z pięcioma kondygnacjami osiągnęła wysokość szczytu dachu nad nawą główną, niższa wieża południowa z dwoma kondygnacjami sięgnęła tylko dachu nad nawą boczną. Obie wieże od wschodu zaopatrzono w ośmioboczne wieżyczki z klatkami schodowymi. Od północy i południa korpusu nawowego, po przeciwległych stronach na tej samej wysokości dostawione zostały kruchty, a do południowej nawy korpusu i prezbiterium, między przypory wstawiono dwie kaplice. W narożniku północnym między transeptem i prezbiterium usytuowana została dwuprzęsłowa zakrystia. Całość nawy głównej i transept przykryto stromym dachami dwuspadowymi sięgającymi 34,2 metrów, nawy boczne dachami jednospadowymi, zaś wieżę północną dachem czterospadowym.
Na zewnątrz ściany nawy głównej korpusu wsparto kamiennymi łukami oporowymi przerzuconymi ponad dachami naw bocznych, natomiast prezbiterium wzmocniono przyporami w nawach bocznych i lizenami w nawie głównej. Mniej wydatne łuki oporowe prezbiterium ukryto już pod dachami naw bocznych. Szczyty transeptu i fasady zachodniej ozdobiono blendami z początku XVI wieku, przy czym charakterystyczną dla gotyckiej architektury śląskiej dekorację szczytu zachodniego, utworzyły blendy w kształcie ślepych, prostokątnych okien. Charakterystycznym elementem fasady zachodniej i wież stały się również gzymsy rozdzielające kondygnacje. Ponadto zewnętrzne elewacje całego kościoła posadowiono na cokole, ujęto gzymsem kapnikowym i koronującym, przy czym ten ostatni przy prezbiterium ozdobiono dekoracją rzeźbiarską. Okna kościoła obustronnie rozglifiono, zamknięto ostrołukami, podzielono maswerkami na dwudzielne, trójdzielne i czwórdzielne. W korpusie i transepcie ościeża okien oprofilowano.
Do korpusu nawowego kościoła prowadziły bogato rzeźbione trzy portale z tympanonami stanowiącymi zbiór rzadkich w Polsce średniowiecznych typów ikonograficznych. Portal północny obudowano kruchtą w której utworzono dwa bliźniacze ostrołukowe portale z ościeżami udekorowanymi płaskorzeźbionymi postaciami świętych. W kruchcie umieszczono monumentalny ostrołukowy portal zdobiony gotyckimi żabkami i zwieńczony niewielka wimpergą, a także flankowany konsolami ze sterczynowymi baldachimami. Tympanon portalu wypełniono trzema scenami biblijnymi w których wszystkie postacie wyróżniono wysmukłymi proporcjami i drobną budową ciała oraz szatami o miękkich i łagodnie opadających fałdach. Portal południowy także poprzedzono kruchtą, lecz otwartą, stanowiącą integralną część przypór naw bocznych. Wejście do niej utworzono w okazałej ostrołukowej arkadzie wspartej na wielobocznych półfilarach z liściastymi kapitelami, artykułowanymi dwubarwnymi ciosami kamiennymi. Wnętrze kruchty przesklepiono krzyżowo – żebrowo z podparciem na wspornikach ozdobionych fantastycznymi maskami. Sam portal południowy otrzymał formę analogiczną do północnego, choć o większej liczbie uskoków. W tympanonie ukazano scenę Zaśnięcia Marii podtrzymywaną przez dwa wsporniki z wyobrażeniem lwa i orła. Główne wejście w fasadzie zachodniej ujęto w monumentalny portal o formie szerokich, gęsto profilowanych ościeży przechodzących w archiwoltę. Po obu stronach ozdobiony został on trzema kolumienkami zwieńczonymi liściastymi, kielichowymi kapitelami, pełniącymi zarazem funkcję konsol pod posągi. Nad konsolami podwieszono baldachimy zwieńczone wysmukłymi sterczynami, natomiast w tympanonie ukazano dwie płaskorzeźbione sceny z życia św. Pawła. Tympanon został podparty wspornikami z wyobrażeniem feniksa odradzającego się z popiołów i lwa ożywiającego swe małe. Portal zwieńczono okazałą wimpergą, wypełnioną dekoracją rzeźbiarską (jedyna tego rodzaju wimperga na Śląsku), oraz ozdobioną żabkami i sterczynami, umieszczonymi na tle płyciny udekorowanej wysmukłym laskowaniem i trójlistnymi maswerkami. Dużo skromniejszy i mniejszy portal siodłowy prowadził do południowej nawy prezbiterium, podobne portale zastosowano także w środku kościoła przy zakrystii i klatkach schodowych.
Spośród elementów rzeźbiarskich zewnętrznych elewacji utworzono po południowej stronie prezbiterium herb Strzegomia, podtrzymywany przez parę aniołów w postaci skrzyżowanego klucza z mieczem, następnie tarczę heraldyczną w północno – wschodnim narożniku transeptu oraz gargulca z widocznymi szponami i dolną częścią korpusu w północno – zachodniej nawie bocznej. Efektowny gargulec w postaci fantastycznego stwora umieszczony został także nieopodal południowego wejścia do kościoła.
Wnętrze kościoła wyznaczyły dwa poziomy: ostrołukowe arkady i strefa okien, między którymi znalazła się obszerna płaszczyzna gładkich ścian rozdzielonych jedynie lizenami biegnącymi od nasady sklepień do posadzki. Wysmukłe, rozczłonkowane arkady oparto na filarach międzynawowych o przekroju zbliżonym do wydłużonego ośmioboku i niskich cokołach. Rozczłonkowano je wiązkami wałków i półkolistych wklęsek, przy czym profile filarów otrzymały przejście w profile łuków arkad bez zastosowania kapiteli. W nawie głównej o wysokości 26,2 metrów oraz w nawach bocznych żebra sklepień oparto na wysoko nadwieszanych wspornikach, dzięki czemu wyodrębniono urozmaiconą strefę sklepienną, bez wyraźniejszych podziałów ścian. Na elewacjach wewnętrznych naw bocznych prezbiterium i nawy północnej utworzono odsadzki, w nawie południowej natomiast gzyms poniżej okien.
Wnętrze bazyliki nakryto różnorodnymi sklepieniami: gwiaździstym w kaplicach, pod emporą, w prezbiterium i na skrzyżowaniu naw, krzyżowo-żebrowym w nawach bocznych, północnym transepcie, zakrystii i kruchtach oraz sieciowym o romboidalnym rysunku w nawie głównej. W południowym transepcie założono sklepienie gwiaździste o asymetrycznym układzie żeber, zaś podwieżowe przęsło w nawie bocznej przykryło sklepienie gwiaździste o skomplikowanej, dekoracyjnej strukturze kompozycji z żebrami spiętymi zwornikami w kształcie tarcz herbowych i trójliści, urozmaiconymi dodatkowo motywami roślinnymi. Żebra sklepienne kościoła oparto na wspornikach, z których niektóre, zwłaszcza w nawach bocznych korpusu, otrzymały figuralne formy (po stronie południowej ukazano przedstawienia Panien Głupich i Mądrych, obnażającego się błazna, czy człowieka ze sztyletem). Pozostałe zworniki ozdobiono motywami roślinnymi lub zoomorficznymi (kruchta północna). Zworniki sklepienne przybrały natomiast głównie formę roślinnych rozet w nawach bocznych oraz tarcz herbowych w nawie głównej i transepcie, choć niektóre uformowano także w postacie ludzkie (np. błogosławiącego biskupa, św. Pawła z mieczem i św. Piotra z kluczem). Sklepienie kościoła strzegomskiego najprawdopodobniej powtórzyło formy przykrycia prezbiterium katedry św. Wita w Pradze, założonego przez wybitnego i wpływowego architekta drugiej połowy XIV wieku – Piotra Parlera.
Stan obecny
Strzegomska bazylika jest jednym z największych osiągnięć śląskiego gotyku. Wybitne walory architektoniczne świątyni, jej jednolitość przestrzenna i stylistyczna oraz okazałe rozmiary sprawiają, iż jest dziełem o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego. Na uwagę zwraca użycie bazaltowo – granitowego materiału budowlanego, a zwłaszcza obecność transeptu, charakterystycznego dla zachodnioeuropejskich świątyń katedralnych, a na Śląsku obecnego jedynie w kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. Imponujące są także kamienne detale architektoniczne i rzeźbiarskie realizujące spójny program ikonograficzny. Pośród nich portal zachodni uznać można za jedno z najwspanialszych dzieł gotyku, nie tylko na Śląsku ale i w całej Polsce, ukazujący wiele podobieństw z Portalem Śpiewaków katedry św. Szczepana w Wiedniu. Z najstarszych zabytków w kościele zachowały się kamienne sedilia w prezbiterium o ażurowych, trójlistnych maswerkach, umieszczone w nawie głównej prezbiterium kamienne sakramentarium w kształcie wieży, wykonane przez Wolfganga z Wiednia w pierwszej połowie XV wieku, oraz kamienna późnogotycka chrzcielnica z XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Mikołajczyk T., Bazylika w Strzegomiu. Gotycki pomnik historii, Wrocław 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.