Historia
Wznoszenie głównego kościoła farnego Stargardu Szczecińskiego rozpoczęto pod koniec XIII wieku, na miejscu wcześniejszej, małej, zapewne drewnianej świątyni. Impulsem do rozpoczęcia prac mogła być powtórna lokacja miasta w 1292 roku. Prace trwały do około 1310 roku, a w ich efekcie stanęła monumentalna, halowa, bezwieżowa budowla z prezbiterium, być może powstała pod wpływem kolegiaty kołobrzeskiej, wzorowanej natomiast na kościele parafialnym z Greifswaldu. Najstarsza informacja pisana o niej pojawiła się w 1324 roku, kiedy to mieszczanin stargardzki, Jakub Pagelow, ufundował ołtarz.
Nie upłynęło nawet całe stulecie, gdy zamożni mieszczanie zapragnęli nadać kościołowi jeszcze bardziej reprezentacyjny kształt. Wpływ na to mogła mieć ciągła konkurencja z nieodległym Szczecinem, gdzie nieco wcześniej zaczęto budowę monumentalnego i nowatorskiego kościoła św. Jakuba. W Stargardzie musiano odczuć to jako wyzwanie i dlatego około 1380 roku podjęto rozbudowę do bardziej okazałych form. Budowniczym mógł być Henryk Brunsberg, wybitny architekt późnego gotyku, choć nie zachowały się żadne wzmianki źródłowe na ten temat, a przypuszczenia o jego udziale w budowie opierają się na analizie porównawczej z innymi jego dziełami. Powstało wówczas nowe prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic oraz masyw zachodni z dwoma wieżami, przy czym południowej nigdy nie ukończono. Korpus nawowy około połowy XV wieku podwyższono, dzięki czemu kościół uzyskał kształt bazyliki. Dobudowano też zakrystię po stronie południowej oraz ośmioboczną kaplicę Mariacką po stronie północnej. W ciągu XVI i XVII wieku przeprowadzano już tylko prace remontowe i renowacyjne.
Poważne straty przyniósł kościołowi wielki pożar miasta w 1635 roku. Spłonęły wówczas dachy prezbiterium, naw i wież, zawaliły się sklepienia nawy głównej, uszkodzone zostały sklepienia naw bocznych, zwieńczenie wieży południowej i szczyt pomiędzy wieżami. Spłonęło też niemal całe średniowieczne wyposażenie wnętrza. Odbudowa rozpoczęta w 1639 trwała 25 lat, a w jej efekcie kościół otrzymał wyposażenie barokowe. W 1723 roku założono nowe zwieńczenie wieży północnej oraz budowano nowe szczyty fasady oraz wieży południowej. Następnie w 1741 roku założono nowe sklepienie w kaplicy Mariackiej. Kolejne remonty i zmiany, mające na celu przywrócenie gotyckiego wnętrza przeprowadzono w XIX i na początku XX wieku. Pierwsza, niezbyt udana renowacja miała miejsce w latach 1819-1824. W latach 1901-1911 architekt Deneke, po dokładnych badaniach architektonicznych, przeprowadził gotycką rekonstrukcję świątyni, odtwarzając usunięte wcześniej detale, a także pierwotną kolorystykę wnętrza.
W 1945 roku podczas walk o miasto, kościół Mariacki został częściowo zniszczony. Spłonęły dachy i hełm wieży północnej, popękały sklepienia i górne partie murów, a wnętrze zostało zdewastowane. Spustoszoną budowlę zabezpieczono w latach 1946-1948 i do 1957 roku odbudowano. Wtedy też miała miejsce konsekracja świątyni. Kolejny remont miał miejsce w latach 1977-1980.
Architektura
Kolegiatę Najświętszej Marii Panny wzniesiono jako budowlę orientowaną względem stron świata, zbudowaną z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim, na fundamentach z ciosów granitowych. Usytuowano ją w południowo – wschodnim narożniku rynku lokacyjnego miasta. Pierwszy kościół z przełomu XIII i XIV wieku był budowlą halową z trzema nawami i prezbiterium. Fasada zachodnia była wówczas bezwieżowa, zwieńczona uskokowym gotyckim szczytem dekorowanym blendami (jego relikty zachowały się we wnętrzu wież). Boczne ściany kościoła miały wewnątrz system nisz, czy też przyściennych arkad, w których rozmieszczone były okna. Na wysokości parapetów okiennych funkcjonował ganek przepruwający przyścienne filary (jego relikty zachowały się po stronie północnej między nawą a obejściem). Pierwotny chór był jednonawowy, lecz o nieznanym zamknięciu.
Kościół powstały na przełomie XIV i XV wieku, otrzymał kształt dwuwieżowej, trójnawowej i czteroprzęsłowej bazyliki, z prezbiterium od strony wschodniej otoczonym ambitem (obejściem). Budowla uzyskała ogromne rozmiary: długość ponad 77 metrów, szerokość 37 metrów, wysokość 39 metrów, a wysokość wieży północnej 53 metry. Prezbiterium na wschodzie zamknięto pięciobocznie, przy czym otoczono go oprócz obejścia także wieńcem kaplic. Dodatkowo po stronie południowej, przy dwóch zachodnich przęsłach prezbiterium umieszczona została dwuprzęsłowa i dwukondygnacyjna zakrystia z kaplicą na piętrze. Po przeciwnej stronie na początku XV wieku założona została ośmioboczna kaplica Mariacka. Przy korpusie umieszczone zostały od północnego – wschodu i południowego – wschodu wieżyczki schodowe, a między przyporami naw bocznych kaplice.
Fasadę zachodnią kościoła ukształtowano jako monumentalne założenie składające się z dwóch wież. Jej dolna kondygnacja utworzyła masywną, scaloną bryłę, rozczłonkowaną trzema portalami. Umieszczony pośrodku fasady portal główny i portal północny otrzymały ostrołukowe wykroje z szeroko rozglifionymi, profilowanymi ościeżami, natomiast portal południowy unikatową formę, nie znajdującą analogii na Pomorzu Zachodnim, z łukami archiwolty ukształtowanymi z równoległych, zygzakowato łamanych lasek. Nad portalem środkowym osadzono wielkie, ostrołuczne okno ośmiodzielne z dwudzielnymi blendami po bokach, z których jedną zamknięto dwuspadowo (druga, podobnie jak wieża południowa nie została ukończona lub zniszczył ją pożar). Okazały dwuwieżowy masyw zachodni wprowadził do architektury Pomorza nowy typ blend, nazywanych „stargardzkimi”. Na fasadzie kolegiaty uzyskały one imponujące rozmiary ponad 20 metrów wysokości i 3,3 metrów szerokości, a ich cechą szczególną było stosowanie w dolnych, dwudzielnych częściach łuków pełnych i zamykanie od góry podziałów blend wielkimi, kolistymi polami. Po kolegiacie NMP blendy tego rodzaju zastosowano między innymi w kościołach w Chociwlu, Gryficach, Drawsku, św. Jakuba w Szczecinie czy Mariackim w Pasewalk, a z czasem również w architekturze świeckiej.
W korpusie nawowym utworzono bryłę trókondygnacyjną: kaplice, partie naw bocznych i nawę główną, rozdzielone jednolitymi połaciami dachów jednospadowych i zwieńczone dachem dwuspadowym. W części wschodniej kościoła utworzono dwa poziomy: dolny, obejmujący kaplice i obejście oraz górny z nawą główną chóru. Warto zauważyć, iż dolna kondygnacja części prezbiterialnej odpowiadała wysokości dwóch kondygnacji przy korpusie nawowym. Niemal samodzielną, najokazalszą bryłę otrzymała kaplica Mariacka założona po północnej stronie obejścia, w formie wysuniętego poza lico murów ośmioboku, przykrytego sklepieniem gwiaździstym i odrębnym, namiotowym dachem, zaprojektowana na wzór angielskich, wczesnogotyckich kapitularzy przykatedralnych.
Elewacje zewnętrzne kościoła utworzył rytm ostrołukowych okien, rozdzielonych pionowymi przyporami i lizenami. Przypory wstawiono pomiędzy okna naw bocznych, lizeny w dolnej części prezbiterialnej, natomiast ani jednych ani drugich nie utworzono na ścianach nawy głównej i środkowej nawy chóru. Dekorację poziomą stanowiły cokoły i fryzy pod okapami, tynkowane w elewacjach korpusu i wypełnione ażurowymi kształtkami w chórze. Zróżnicowanie i rozmaite kombinacje tych elementów nadały zewnętrznym elewacjom kościoła niezwykłego bogactwa.
Ściany zewnętrzne w dolnej części prezbiterium podzielono na dwie kondygnacje. W dolnej, bezpośrednio nad cokołem z granitowych kwadr umieszczono trójdzielne, ostrołukowe okna w profilowanych, dwustopniowych ościeżach. Ich wysokie parapety osadzono tuż nad cokołem. Okna wyższej kondygnacji utworzono nieco szersze i ponad cztery razy wyższe od dolnych. Ich parapety przedłużono aż do lizen, były też jeszcze bardziej strome, niż w dolnych oknach, co sprawiło wrażenie jakby były daszkami ponad niskimi kaplicami, na których postawiono wysokie mury międzyokienne. Rozmieszczone pomiędzy oknami lizeny zostały podzielone na trzy strefy: dolna wznosiła się na wysuniętej partii kamiennego cokołu, a granica między dwoma pozostałymi wypadła mniej więcej w połowie górnych okien. Lizeny znacznie wyróżniono od pozostałych partii elewacji kościoła. Zastosowano w nich ciemno glazurowane cegły na przemian z czerwonymi, a ażurowe elementy maswerków i wimperg także połyskiwały ciemną glazurą. Kompozycja lizen choć w szczegółach mogła się różnić, powtarzała jednak zasadniczy schemat – dwudzielna wnęka wypełniona maswerkiem, zwieńczona wimpergą, ujęta po bokach sterczynami, które także udekorowano wimpergami. Niezwykłe bogactwo uzyskano poprzez wstawienie zestawu standardowych, prefabrykowanych elementów w postaci maswerków utworzonych z bardzo drobnych wieloliści, czy triad małych kapiteli, opracowanych z niemal jubilerską precyzją.
Przypory kościoła zostały wciągnięte do wnętrza, a w utworzonych w ten sposób przestrzeniach umieszczono dwupiętrowe kaplice, otwarte w stronę obejścia i naw bocznych ostrołukowymi arkadami i nakryte osobnymi sklepieniami. Znacznie wyższe górne kaplice zostały połączone pasażami wyprutymi w grubości przypór. Przejścia te otrzymały swoje miniaturowe sklepienia, co charakteryzowało je jako małe wnętrza, a nie jedynie otwory w murze. Nawa główna, prezbiterium, kruchty podwieżowe, niektóre kaplice obejście oraz kaplica Mariacka przykryte zostały sklepieniami gwiaździstymi, przy czym w tej ostatniej zastosowano gwiazdę aż dziewięcioramienną. Nawy boczne oraz większość kaplic korpusu i obejścia zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, natomiast ambit i zakrystię przykryto trójkątnymi przęsłami z trójpromieniami.
Podział na nawy w korpusie zapewniły ośmioboczne filary z cylindrycznymi, wiązkowymi służkami o kielichowatych kapitelach, a także od wschodu i zachodu półfilary. W ambicie ośmioboczne filary ozdobiono wnękami kapliczkowymi, wydrążonymi w każdym z boków, osadzonymi na profilowanych konsolach, zamkniętymi dwuspadowo, z dekoracją w postaci żabek i kwiatonów. Filary ponadto zwieńczono szerokimi opaskami impostowymi dźwigającymi bogato profilowane arkady nad którymi znalazł się fryz z motywem ażurowych czwórliści i wysoki pas triforium z ostrołukowych arkadek. Jeszcze wyżej, tuż pod sklepieniem, umieszczono głębokie arkady z oknami, połączone przejściami w grubości muru. Ambit w kościele stargardzkim stał się więc budowlą wyjątkową, wykraczającą poza schematy popularne w świątyniach tego regionu.
Strefa okienna w korpusie nawowym została nieco zredukowana w stosunku do bogatszego prezbiterium. Utworzono tam także głębokie nisze przyścienne z gankiem przeprutym przez filary przyścienne, nie zastosowano już jednak triforium, przez co kondygnacja okienna mogła być znacznie wyższa. Wnętrze kościoła imponowało wielkością, a także jasnością, pomimo iż ukryte okna bocznych kaplic dawały światło pośrednie. Mocne i bezpośrednie światło wpadało natomiast przez okna górne, rozjaśniające strefę sklepienia i zmieniające ją w system linii.
Stan obecny
Kościół Mariacki w Stargardzie należy do grupy najwspanialszych dzieł średniowiecznej architektury Pomorza, a jego ranga znacznie wyrasta poza środowisko lokalne. Przez pół wieku od momentu ukończenia był on źródłem inspiracji i przedmiotem naśladowania, lecz w żadnej innej z budowli powstałych pod jego wpływem nie powtórzono całego bogactwa i różnorodności form (np. kościół św. Jana w Stargardzie, kościół Mariacki w Chojnie, kościół św. Piotra i Pawła w Szczecinie, kościół w Chociwlu). Obecnie wciąż pełni funkcje liturgiczne jako świątynia katolicka.
Oprócz okazałej bryły kościół przyciąga uwagę zarówno od wewnątrz jak i z zewnątrz licznymi, bogatymi detalami architektonicznymi: fryzami, wimpergami, gzymsami, cokołami, rozetami. Zachowały się między innymi trzy portale zachodnie w przyziemiu fasady, a na zachodniej elewacji wieży północnej dojrzeć można tablicę fundacyjną z XV wieku z przedstawieniem Panny Marii i klęczącego fundatora trzymającego model świątyni. Warto także zwrócić uwagę na zewnętrzne elewacje z licznymi blendami od strony fasady i wyjątkowo bogato zdobione lizeny ambitu oraz kaplicy Mariackiej. Nowożytnymi rekonstrukcjami są natomiast sklepienia nawy głównej, południowej kruchty pod wieżą, kaplicy Mariackiej i zakrystii. Nowożytny jest także szczyt międzywieżowy, szczyt wieży południowej, hełm wieży północnej.
Ze średniowiecznego bogatego wystroju malarskiego kościoła niewiele ocalało. Widoczne są jedynie fragmenty polichromii z XV wieku w kaplicy po wschodniej stronie obejścia (kaplicy Mildenitzów) oraz w zakrystii. Być może gotyckie malowidła zdobią także sklepienie kaplicy przywieżowej po południowej stronie nawy bocznej. Pozostały, widoczny dziś wystrój malarski w postaci malowanych na pobiale kwadr, został prawidłowo zrekonstruowany na początku XX wieku, na podstawie reliktów przetrwałach na filarach. W barokowej stylistyce utrzymane są jedynie polichromie na sklepieniu nawy głównej, które zostało odbudowane w połowie XVII wieku oraz polichromie na podłuczu arkady tęczowej, empory organowej i niektórych kaplic bocznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński, Warszawa 1983.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.