Historia
Środa Śląska została lokowana już na przełomie XII i XIII wieku, a po raz pierwszy jako rządzona nowym prawem opisana została w 1214 roku. W 1235 roku od księcia Henryka Brodatego otrzymała pełne prawo miejskie, jednak z ograniczonym samorządem i dziedzicznym urzędem wójta i sołtysa. Organami miejskimi była rada oraz ława. Ta pierwsza zajmować się miała organizacją życia w mieście, czyli sprawami administracyjnymi, porządkiem, handlem, rzemiosłem, nieco później także obronnością. Nie wiadomo kiedy miasto uwolniło się od konieczności zatwierdzania rady przez księcia, jednak na pewno przywilej ten posiadało już w połowie XIV wieku. Wójtostwo zostało natomiast wykupione dopiero w 1570 roku.
Najstarsza informacja o siedzibie rady pochodzi z 1323 roku. Prawdopodobnie była ona wówczas drewniana i nie pozostał po niej żaden ślad. Szybki rozwój miasta w XIV stuleciu doprowadził wówczas do budowy Domu Kupców oraz murowanych kramów, nie licząc licznych drewnianych bud handlowych, jakie stały na rynku. Budowę ratusza w Środzie Śląskiej prawdopodobnie rozpoczęto w pierwszej połowie XIV wieku, kiedy to wzniesiono wieżę. Data jej powstania jest przybliżona z powodu braku jakichkolwiek konkretnych zapisów źródłowych. W połowie XV stulecia do wieży dobudowano dwa murowane skrzydła. Pierwsza wzmianka pisemna o tych zabudowaniach pojawiła się dopiero w 1446 roku w związku z uwięzieniem i straceniem burgrabiego Leonarda Azenheimera, skazanego przez radę miejską. Dodatkowo na murach cel więziennych w wieży znaleziono wyrytą datę 1413.
Od XVI wieku (szczególnie w latach 1552 i 1589-1593) ratusz podlegał ciągłym naprawom i modernizacjom, które wprowadziły elementy wystroju renesansowego (np. portale, okna) oraz stopniowo zastawiały ratusz nową zabudową od wschodu i zachodu. W latach 1798-1799 nadbudowano wieżę, a w XIX wieku i na początku XX przekształcono wnętrza. W latach 1974-1978 przeprowadzono kapitalny remont budowli.
Architektura
Ratusz wzniesiony został mniej więcej pośrodku wydłużonego rynku miejskiego (320 x 50 metrów), przez który przebiegała główna droga, a zarazem szlak handlowy. Powierzchnia rynku już w średniowieczu była nierówna, z wyraźnym spadkiem terenu po stronie zachodniej (część ta nazywana była Rynkiem Dolnym, w odróżnieniu od części wschodniej zwanej Górnym lub Zbożowym). Rynek Dolny zastawiony był budami śledziowymi, natomiast Rynek Górny w sąsiedztwie ratusza zajmował Dom Kupców z kramami. Na tle zabudowy miasta ratusz wybijał się murowaną konstrukcją, jako iż większość pozostałych domów była drewniana.
Najwcześniejszą murowaną częścią ratusza była czworoboczna wieża o wysokości 16,3 metrów. Otrzymała ona pięć jednoprzestrzennych kondygnacji o podobnej wielkości. Cztery niższe otrzymały płaskie, drewniane stropy, a jedynie górna została zwieńczona sklepieniem krzyżowym bez żeber. Komunikację pionową zapewniała od drugiego piętra wzwyż kręcona klatka schodowa, częściowo umieszczona w grubości muru, a częściowo ryzalitowo wysunięta z bryły wieży. Oświetlenie klatki schodowej było nikłe – zapewniały je tylko dwa wąskie otwory po stronie północno – zachodniej. Z parteru na pierwsze i drugie piętro prowadziły drewniane schody lub ewentualnie drabina. Wejście do jej wnętrza prowadziło z poziomu gruntu, od strony południowej, prawdopodobnie miało ono formę niskiego ostrołukowego portalu o skromnej formie. Górne zwieńczenie wieży zapewne miało kształt dachu czterospadowego. Wieża początkowo pełniła funkcję więzienną oraz zapewne także strażniczo – ostrzegawczą.
W XV wieku do wieży dostawiono z cegły na kamiennym fundamencie bryłę piętrowego ratusza, która z wcześniejszą budowlą utworzyła kształt litery „L”, przy czym krótsze skrzydło usytuowano przy wieży. Pośrodku skrzydła wschodniego i w skrzydle północnym umieszczono w przyziemiu przejazdy bramne. Elewacje budynku były ozdobione na całej długości krenelażem, obiegającym wszystkie skrzydła. Najbardziej reprezentacyjna wychodziła na stronę południową. Znajdował się tam ozdobny szczyt schodkowy pokryty malowanymi blendami i sterczynami. Na północy i południu poniżej i powyżej okien piętra poprowadzono również tynkowany fryz, a parę ostrołukowych blend umieszczono także w elewacji północnej.
Układ pomieszczeń ratusza nie należał do skomplikowanych. Na parterze znajdowały się trzy, rozdzielone przejazdami izby o zbliżonych wielkościach. Początkowo kryte były płaskimi stropami, ale jeszcze w średniowieczu przebudowano je na sklepienia kolebkowe. Do jednego z nich wchodziło się przez portal umieszczony w niedużym ryzalicie przy elewacji północnej. Oświetlenie tej izby było skąpe, zapewniały go dwa nieduże okna wychodzące na przejazd bramny. Jeszcze w okresie gotyku jego powierzchnię przedzielono ścianką działową i oba pomieszczenia przykryto sklepieniem kolebkowym. Druga izba, oświetlana oknami od północy, zajmowała narożnik pomiędzy oboma przejazdami. Wejście do niej znajdowało się od strony przejazdu w skrzydle wschodnim. Trzecie pomieszczenie zajmowało południową część wschodniego skrzydła, a dostać się do niego można była również od strony przejazdu. Oświetlenie zapewniały okna w ścianie południowej. W XV wieku jego wnętrze przedzielono ściankami działowymi, które utworzyły trzy małe izby.
Piętro tworzyły dwie sale. Jedna, kryta stropem, zajmowała całe skrzydło wschodnie, druga, bardziej reprezentacyjna o ciekawym sklepieniu żebrowym (trójpodporowym) znajdowała się w skrzydle północnym. Wschodnia sala jak na standardy epoki średniowiecza była dobrze oświetlona: dwoma oknami od północy, dwoma od południa i dwoma pośrodku ściany zachodniej. Nie ma pewności jak rozwiązano wejście na piętro. Być może były to drewniane schody dostawione do zachodniej ściany skrzydła wschodniego, gdyż na podobne rozwiązania z innych kierunków brak było miejsca (wschodnia elewacja zapewne zastawiona była kramami, a pomieszczenie północne było zbyt reprezentacyjne na umieszczanie tam wejścia).
Parter ratusza był kondygnacją niższą, o wysokości 3,6 metra, pierwotnie mieścił wagę miejską oraz pomieszczenia gospodarcze, piętro natomiast o wysokości 4,1 metra zajmowała sala posiedzeń rady i sala służąca być może do zebrań. Uzupełnieniem ratusza w średniowieczu była Piwnica Świdnicka, czyli serwująca trunki gospoda. Nie wiadomo jednak jak wyglądała ponieważ jej mury w 1552 roku groziły zawaleniem i zostały rozebrane.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w bardzo dobrym stanie zachowała się wieża ratuszowa, choć powiększono jej otwory okienne i przepruto nowe przejście w przyziemiu. Założono w niej także, prawdopodobnie w XVI wieku, sklepienia kolebkowe i osadzono na szczycie nowożytny hełm. Spośród dwóch pierwotnych skrzydeł widoczna jest dziś krótka, ale najbardziej reprezentacyjna fasada południowa oraz elewacja od strony południowej. Obie zostały w ostatnich latach odnowione i częściowo regotyzowane. Pozostałe elewacje szczelnie przykryła późniejsza zabudowa. Wewnątrz obecnie mieści się Muzeum Regionalne, w zbiorach którego znajduje się między innymi tzw. „skarb średzki”, jedno z najcenniejszych znalezisk archeologicznych na terenie Polski, składający się z prawie ośmiu tysięcy monet, gotyckiej korony ślubnej, złotych pierścieni i innych elementów średniowiecznej biżuterii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Golasz H., Gotycki ratusz w Środzie Śląskiej, Wrocław 1971.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Warszawa 1965.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.