Historia
Kościół zbudowany został około 1220 roku przez biskupa Wawrzyńca wraz z leprozorium, czyli szpitalem dla trędowatych. Tą niewielką świątynię Najświętszej Maryi Panny wzniesiono by umożliwić mieszkańcom przytułku, którymi były wyłącznie kobiety, korzystanie z posług religijnych. Nie wiadomo kto opiekował się chorymi, dokumenty wspominają jedynie ogólnikowo o siostrach. Urzędował tam także rektor kościoła, zapewne duchowny świecki, sprawujący funkcje duszpasterskie. Szpital otrzymał od biskupa oraz księcia i innych patronów dość znaczne uposażenie w ziemi i dochodach. Zostały one potwierdzone w 1245 roku przez papieża Innocentego IV.
W 1349 roku, gdy szpital przestał funkcjonować, kościół przejęli czescy benedyktyni z Opatowic. Zmianę tą potwierdził w 1386 roku papież Urban VI. Nowy nabytek okazał się dla benedyktynów szczęśliwy, gdyż kiedy w 1426 roku husyci zniszczyli klasztor w Opatowicach, bracia przenieśli się do Środy. Benedyktyni pozostali w mieście aż do 1535 roku, kiedy to zmarł ostatni mnich i zarazem opat. Opuszczony klasztor z kościołem przejęła rada miejska, lecz do budowli pretensje zgłosił biskup wrocławski. Przejął on zabudowania i w 1564 roku przekazał szpitalowi św. Jana we Wrocławiu.
W 1608 i 1663 roku kościół przeszedł renowacje, lecz wciąż był w złym stanie. Dopiero w ostatnich latach XVII wieku przeprowadzono gruntowny remont w trakcie którego przemurowano od fundamentów ścianę zachodnią nawy i część południowej. Ponadto wzmocnio mury przyporami, niszcząc przy okazji lizeny i niestety romański portal wejściowy. Zamurowano sedilia i wszystkie średniowieczne okna, a przepruto nowe, bezstylowe. Całość kościoła pokryto tynkiem i nadano stylistykę barokową. W latach 1816 – 1871 przebudowany kościół wykorzystywany był jako arsenał stacjonującej w Środzie jednostki wojskowej. Wyremontowany w 1871 roku, został w czasie II wojny światowej uszkodzony.
Architektura
Kościół usytuowano poza murami miejskimi, po zachodniej stronie Środy, przy niewielkim cmentarzu i drodze wiodącej do Legnicy, w pobliżu sąsiadujących z nim od północy zabudowań leprozorium. Wzniesiony został w stylu romańskim jako budowla orientowana względem stron świata, murowana z cegły (za wyjątkiem kamiennego portalu). W murach prezbiterium od strony wnętrza użyto gdzieniegdzie cegły z polewą w kolorze jasnoniebieskim i zielonkawym, jednej z najstarszych tego typu na terenie Polski.
Kościół składał się z jednonawowego, prostokątnego w planie korpusu o wymiarach około 9 x 13,4 metrów i prostokątnego, jednoprzęsłowego prezbiterium wielkości 5,2 x 5,9 metra, zakończonego na wschodzie półkolistą apsydą. Mury budowli miały znaczną wysokość w porównaniu do wielkości budowli, co nadawało jej dużą smukłość. Wrażenie to potęgowały lizeny, silnie wysunięte z lica ścian, o przekroju prostokątnym, jednakowej szerokości na całej wysokości, sięgające aż okapu dachu, gdzie przerywały biegnący pod gzymsem fryz arkadkowy lub kratowy. Podobne fryzy zdobiły ściany szczytowe nawy i prezbiterium, z tym że tam biegły nie w poziomie a ukośnie, a więc równolegle do połaci dachu. Między lizenami znajdowały się okna o wydłużonych proporcjach z rozchylonymi ościeżami, zwieńczone półkoliście. W nawie przepruto je po trzy z każdej strony, w prezbiterium po jednym, a w apsydzie trzy. Pierwotnie po stronie południowej znajdował się wspaniały kamienny, profilowany, zaskakująco duży (4,5 metra szerokości, 7 metrów wysokości) portal z kolumienkami w narożach.
Wewnatrz nawę przykryto drewnianym stropem, a prezbiterium sklepieniem krzyżowym, bezżebrowym. Obie części łączył szeroki otwór tęczowy o kolistym łęku, wsparty na półkolumnach. Apsyda została zasklepiona półkopułą. We wnętrzu ściany prezbiterium rozdzielono dwoma rzędami półkolistych wnęk przesklepionych krótką kolebką. Były to proste ale pomysłowo wykonane sedilia. W jednej z wnęk północnych znajdowały się drzwi wiodące do sklepionej kolebkowo zakrystii. Podłoga kościoła wyłożona została kwadratowymi płytkami ceramicznymi, na których w prezbiterium stał na niewielkim podwyższeniu ołtarz, wymurowany z cegły z kamiennymi płytami.
Stan obecny
Z pierwotnego kościoła pozostała apsyda i prezbiterium, obie wraz ze sklepieniami. Mniej szczęścia miała nawa z której przetrwała północna ściana o niepełnej wysokości z dwoma, obecnie zamurowanymi oknami oraz część ściany południowej. Niepowetowaną stratą jest zniszczenie portalu wejściowego po którym pozostały jedynie bazy z cokołami oraz kamienie po zrąbanych głowicach. Względnie dobrze natomiast zachowały się fryzy i lizeny prezbiterium, ukryte przez lata pod tynkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewski T., Środa Śląska, Warszawa 1965.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.