Historia
Pierwszy murowany kościół farny w Słupsku prawdopodobnie wzniesiono w latach 70-tych lub 80-tych XIII wieku, choć już w 1180 roku odnotowano „rectora ecclesiae”, a w 1243 roku plebana o imieniu Rudolf. Początkowo kościół nosił wezwanie św. Maurycego, ale zostało ono zmienione na Najświętszej Marii Panny w XIV wieku, w czasie krótkiego panowania krzyżackiego nad Słupskiem. Budowę nowego, gotyckiego kościoła rozpoczęto około połowy XIV wieku. W pierwszej fazie wzniesiono prezbiterium, a następnie w drugiej połowie XIV wieku zbudowano korpus i wieżę.
Podczas pożaru miasta w 1476 roku kościół został poważnie uszkodzony. Około roku 1500 przystąpiono do odbudowy świątyni, ale już w 1525 roku wyposażenie wnętrza miało zostać ponownie zniszczone. Zapewne niedługo później kościół stał się świątynią protestancką, co doprowadziło do zmiany wystroju i wyposażenia budowli w związku z odmiennymi wymaganiami nowego, bardziej surowego pod względem artystycznej ekspresji kultu.
W 1772 roku założono nowe pokrycie dachu kościoła, natomiast w 1779 roku wyremontowano zwieńczenie wieży. W latach 1858-1860 przeprowadzono gruntowną, neogotycką restaurację budowli, w trakcie której między innymi odnowiono wnętrze, rozebrano zakrystię i kaplice przywieżowe, dodano szczyty nad południową nawą oraz przelicowano ściany wieży. W 1894 roku dodatkowo przekształcono kruchtę pod wieżą i sklepienie na piętrze.
Architektura
Kościół Mariacki wzniesiono w południowym, narożnym bloku przyrynkowym. Otrzymał on formę pięcioprzęsłowej bazyliki o trzynawowym wnętrzu z wysoką nawą główną i o połowę niższymi, dość szerokimi nawami bocznymi. Założony został na planie prostokąta z wysuniętym na wschodzie, węższym i wielobocznie zakończonym prezbiterium oraz kwadratową w planie wieżą po stronie zachodniej. W późniejszym czasie dobudowano kaplice przywieżowe, kaplicę przy nawie południowej oraz dwuprzęsłową i dwukondygnacyjną zakrystię. Dachy nad prezbiterium, nawą główną i zakrystią umieszczono dwuspadowe, zaś nad nawami bocznymi dwuspadowe, poprzeczne w stosunku do osi kościoła.
Budowla na zewnątrz opięta została uskokowymi przyporami, między którymi przebito duże, obustronnie rozglifione okna ostrołukowe. Ornamentację poziomą utworzyły gzymsy: podokienny, podokapowy oraz fryz z motywem czwórliścia. Istotnym elementem elewacji południowej (głównej strony kościoła) stały się liczne schodkowe szczyty z blendami i sterczynami, zasłaniające dachy nawy bocznej i kaplicy. Podobne szczyty utworzono także nad nawą północną, a środek elewacji nawy południowej zaakcentowano ośmioboczną wieżyczką schodową. Kolejna wieżyczka została umieszczona przy południowej ścianie prezbiterium. Wieżę podzielono jedynie ostrołukowymi oknami i przezroczami. Portale od zachodu i południa składały się z pięciu obramowań ostrołukowych, ułożonych schodkowo ze specjalnie profilowanej cegły.
Wewnątrz nawa główna nakryta została sklepieniem gwiaździstym sześcioramiennym, podtrzymywanym przez ośmioboczne filary z cokołami i gzymsami impostowymi, nawy boczne nakryto natomiast sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Arkada tęczy i arkady międzynawowe zamknięte zostały ostrołukowo, przy czym łuki arkad w korpusie obustronnie oprofilowano, a arkadę tęczy z jednej strony oprofilowano a z drugiej sfazowano. Nad arkadami międzynawowymi znalazł się fryz o motywie czwórliści, analogiczny jak na elewacji zewnętrznej. Oddzielił on górną kondygnację w której ściana została nieco cofnięta. Wszystkie okna korpusu rozmieszczone zostały we wnękach, których ościeża opuszczono do odsadzki międzykondygnacyjnej. Łuki tarczowe zbiegły się na linii filarów tworząc lizeny, na których osadzono żebra sklepienia, natomiast wiązki służek, złożone z trzech wałków biegnących od impostów filarowych do nasady sklepienia, przecięły fryz i odsadzkę. W nawach bocznych żebra sklepień opuszczono na wsporniki o dekoracji roślinnej.
W prezbiterium ściany wzniesiono w układzie dwukondygnacyjnym: u dołu znalazła się strefa rozczłonkowana ostrołukowymi niszami profilowanymi kształtką o przekroju półwałka, powyżej zaś wielkie okna o rozglifionych ościeżach. Ponad prezbiterium nad dwoma przęsłami rozłożono najbogatsze sklepienie gwiaździste ośmioramienne z licznymi żebrami dodatkowymi oraz sklepienie gwiaździste pięcioramienne nad wschodnim zamknięciem, opuszczone na cylindryczne służki. Smukłe wałki tych ostatnich poprowadzono od posadzki aż do sklepienia. Ośmioramienną gwiazdą nakryto też południową kaplicę przy nawie bocznej.
Stan obecny
Kościół choć zachował w większości gotycką bryłę i układ przestrzenny, to niestety nie uniknął zauważalnych zmian w okresie nowożytnym, a zwłaszcza w czasie XIX-wiecznego remontu. Z tych powodów wieża ma niepasujące do gotyckiej sylwetki zwieńczenie, a jej elewacje zostały przelicowane. Nad nawą południową założono nowe szczyty, a także skuto lizeny lub przypory nawy głównej. Nie zachowała się zakrystia po północnej stronie prezbiterium oraz kaplice przy wieży, zaś detale architektoniczne zostały odnowione lub wymienione (fryzy, gzymsy, zwieńczenia wieżyczek schodowych, nowe wsporniki sklepień kaplicy południowej i prezbiterium). Wewnątrz przekształcona została także kruchta pod wieżą oraz jej piętro.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.