Historia
Początki kościoła sięgały końca XIII wieku, kiedy to ufundowany został drewniany kościół i szpital św. Ducha, przeznaczony dla zakonu duchaków, bractwa powołanego do pielęgnowania chorych, starych i biednych. Nie wiadomo kiedy dokładnie duchacy przybyli do Sandomierza. Według kronikarza Jana Długosza nastąpiło to już w 1222 roku z inicjatywy kasztelana krakowskiego Żegoty, bardziej jednak prawdopodobne, że nastąpiło to dopiero na przełomie XIII i XIV wieku. Drewniany szpital i kościół spłonęły w pożarze w 1349 roku, podczas najazdu Litwinów.
Odbudowę, a w zasadzie budowę nowego, murowanego już kościoła przeprowadzono w drugiej połowie XIV wieku. Uległ on uszkodzeniu w trakcie pożaru z 1532 roku, kiedy to też całkowicie spłonęły te budynki szpitalne, które były jeszcze drewniane. Na przełomie XVI i XVII wieku zabudowania, pomimo odbudowy, nie znajdowały się w najlepszym stanie, co stwierdzono w trakcie wizytacji biskupa krakowskiego w 1604 roku. Kolejny wielki pożar miasta i kościoła szpitalnego miał miejsce w 1757 roku. Straty były wówczas znaczne, gdyż runęło sklepienie. Świątynię co prawda odbudowano, ale w stylu barokowym.
W drugiej połowie XVIII wieku duchakowie popadli w kłopoty finansowe w związku ze zmniejszającymi się dochodami i wzrastającymi tendencjami oświeceniowymi. Ostatecznie w 1784 roku zakonników odwołano z Sandomierza, pozostawiając jedynie proboszcza. Stan zaniedbanych zabudowań tak się pogorszył, iż po 1799 roku musiano rozebrać kaplicę północną, a co więcej pozostałe części kościoła spustoszone zostały w trakcie walk z 1809 roku. Poważniejsze prace remontowe i przebudowy podjęto dopiero w latach 20-tych XIX wieku, po przekazaniu kompleksu szpitalnego Siostrom Miłosierdzia. W czasie II wojny światowej, kościół nie doznał większych zniszczeń, nie licząc sklepień prezbiterium uszkodzonych przez pocisk artyleryjski.
Architektura
Murowany kościół i szpital usytuowany został w obrębie miejskich murów obronnych, w pobliżu odcinka pomiędzy bramą Opatowską i Zawichojską, w północnej części miasta. Pierwotny gotycki kościół był pseudodwunawowy z wydłużonym trójprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium od strony wschodniej oraz z kaplicami od północy i południa. Potężny filar w środku nawy wspierał bogate gotyckie sklepienia żebrowe. Budowla była wykonana z cegły i pierwotnie pokryta dachem wykonanym z gontu.
Być może tak jak w wielu innych budowlach szpitalnych, pierwotnie nawa kościoła pełniła funkcję sali szpitalnej, natomiast prezbiterium było kaplicą w której odprawiano mszy. Jako że często szpitale fundowano jedynie z myślą o kilku lub kilkunastu chorych, to dopiero później, w miarę rosnących potrzeb, dostawiono prostopadle usytuowane skrzydło południowe, klasztorne, a po przeciwnej stronie budynek szpitalny.
Stan obecny
Obecnie gotyckie elementy kościoła widoczne są głównie od strony zewnętrznej w prezbiterialnej części kościoła. Pozostałe partie zostały silnie zniekształcone barokowymi i klasycystycznymi przebudowaniami, włącznie z całkowicie zmienioną w 1829 roku fasadą i wnętrzem. Całkowicie rozebrana została kaplica północna, usytuowana niegdyś obok nawy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Zub J., Sandomierz. Kościół szpitalny św. Ducha, Tarnobrzeg 2004.
Strona internetowa sandomierz.caritas.pl, Historia kościoła Ducha Świętego.