Historia
Pierwszy kościół we wsi Łopuszna odnotowany został według wiarygodnych przekazów w 1400 roku, kiedy to wspomniany został pleban Jakub („rector ecclesiae in Lopusno”). Późnogotycki kościół wybudowano zapewne na miejscu starszego w ostatniej dekadzie XV wieku. Konsekrował go w 1504 roku biskup krakowski Jan, nadając przydługie wezwanie Świętej Trójcy, Narodzenia Najświętszej Marii Panny, św. Stanisława biskupa i męczennika oraz św. Antoniego Opata. Wezwanie to w kolejnych wiekach zmieniało się i ostatecznie uległo skróceniu.
Łopuszna była parafią obejmującą tylko jedną wieś, ubogą, gdyż w 1529 roku dziesięcina należna biskupowi krakowskiemu wynosiła zaledwie 16 groszy. W spisie kościołów z 1577 roku nie posiadała obsadzonego stanowiska proboszcza, którego funkcję sprawował pleban z Ostrowska. Własnego plebana nie miała Łopuszna także w 1596 roku („ecclesia caret plebano”), zaś w kolejnych latach utrwalił się stan połączenia parafii z Łopusznej i Ostrowska.
Pod konic XVI lub na początku XVII wieku do kościoła dostawiono wieżę, odnotowaną w aktach wizytacyjnych w 1608 roku (najstarszy dzwon odlany już jednak został w 1540 roku). Kościół był także kilkakrotnie remontowany i przebudowywany. Wpływ na to miało położenie świątyni na obszarze częstego zagrożenia powodziowego, co przynosiło powtarzające się szkody w wyniku wylewów Dunajca. Ostatnie remonty ingerujące w szczegóły architektoniczne świątyni miały miejsce w 1932 roku oraz po powodzi w latach 1934-1935. Posadowiono wówczas kościół na kamiennej podmurówce, wymieniono zniszczone elementy, dobudowano nowe kruchty i składzik po stronie północnej. Niestety zniszczono przy okazji oryginalne, gotyckie portale w nawie i prezbiterium. Po powodzi z 1934 roku wykonano również nowe polichromie. W latach 2005-2006 kościół poddano gruntownej konserwacji, koniecznej ze względu na kolejną powódź z 1997 roku.
Architektura
Kościół zbudowano na zachodnim krańcu wsi, na nieznacznym wzniesieniu, odciętym od zachodu płynącym z południa do lasu białczańskiego potokiem, a od północy szerokim korytem Dunajca. Powstał jako późnogotycka budowla orientowana, wzniesiona z drewna jodłowego w konstrukcji zrębowej, na podwalinie, bez kamiennej podmurówki. Jego ściany zostały oszalowane pionowymi deskami. Pierwotnie składał się z prawie kwadratowej nawy o wymiarach 7,3 x 8,2 metra oraz węższego, prostokątnego prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości 4,7 x 6,4 metra. Dobudowana wtórnie wieża wzniesiona została w konstrukcji słupowo – ramowej, ze zwężającymi się, pokrytymi gontem ścianami oraz z nadwieszoną izbicą przykrytą iglicowym hełmem.
Nawa i prezbiterium kościoła nakryte zostały stromym dachem o jednej kalenicy, z charakterystycznymi załamaniami połaci nad bocznymi partiami nawy. Utworzone zostały one na skutek zastosowania systemu więźbowo – zaskrzynieniowego, w którym rozstaw poszczególnych kozłów krokwiowych więźby dachowej dostosowany był do szerokości prezbiterium, a spodnie belki więzara wsparte były w prezbiterium na najwyższym wieńcu ścian. Szersze części nawy nie dawały oparcia więźbie, ustawionej zamiast tego na przedłużonej ku zachodowi górnej partii ścian prezbiterium. Wewnątrz kościoła boczne, szersze i niższe od prezbiterium części nawy tworzyły wrażenie jakby były przykryte obniżonym stropem, wyglądającym jak zawieszona skrzynia. Od strony zewnętrznej posiadały osobne, jednospadowe daszki lub, jak w przypadku Łopuszny, załamania głównego dachu, uzyskane za pomocą nadbicia do krokwi belek zwanych przysuwnicami.
Kościół uzyskał 5,7 metrów wysokości zrębu i tyleż samo wysokości więźby dachowej, co spowodowało, że kryty gontem dach uzyskał stromo nachylone, typowe dla późnego gotyku połacie. Wszystkie więzary dachowe utworzyły w obrysie wydłużony trójkąt równoramienny o podstawie opartej na prezbiterium. Połączone zostały poziomą belką – jętką, usztywniającą całą konstrukcję.
Wnętrze kościoła oryginalnie oświetlały trzy okna, a do środka nawy prowadziły ostrołukowe portale od zachodu i południa. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną otworów pozbawiona była elewacja północna, co mogło mieć związek z ówczesnym mistycyzmem, kojarzącym północ z siłami zła, lub było związane ze względami praktycznymi, ograniczającymi ilość otworów od strony najmniej doświetlonej słońcem, w celu zmniejszenia zimna i przeciągów. Co częste w wiejskich kościołach drewnianych, okna nie umieszczono też w ścianie wschodniej prezbiterium, ani zapewne w ścianie zachodniej nawy, później i tak przysłoniętej wieżą.
Pierwotnie elewacje wewnątrz kościoła były bielone, natomiast chór oraz stropy zdobiła XVI-wieczna polichromia patronowa. Polichromia ta tworzona była za pomocą patronów – ażurowych szablonów wykonanych ze skóry, które po przyłożeniu do powierzchni pokrywano farbą. Poszczególne motywy wykonywane były za pomocą pojedynczych lub kilku nakładanych na siebie patronów. Tworzyły je kompozycje składające się ze zwojów łodyg z liśćmi, okonturowanych czarną farbą, przeplatanych z ośmiolistnymi rozetami. Ponadto na chórze umieszczono czteropłatkowe kwiaty i dębowe wici z żołędziami wydobywające się z ulistnionej maski (tzw. zielony człowiek, symbol życiodajnych sił przyrody).
Stan obecny
Kościół niestety częściowo zatracił gotycki charakter z powodu przekształcenia pierwotnych okien i portali wejściowych, zastąpionych w 1932 roku nowymi, prostokątnymi. Jego układ przestrzenny zasadniczo pozostał niezmieniony, nie licząc krucht i aneksu północnego. Nowożytna jest także wieżyczka na kalenicy dachu oraz wieża zachodnia, choć ta ostatnia powtarza rozwiązania stosowane pod koniec średniowiecza. Nie ma pewności co do pochodzenia dostawionej od północy zakrystii. Od XX wieku kościół posadowiony jest na kamiennej podmurówce. Wewnątrz do dnia dzisiejszego XVI-wieczna polichromia zachowała się jedynie we fragmentach na deskach pochodzących z dawnych stropów. Obecne malowidła na stropie przedsionka pod wieżą i na belce tęczowej są w większości rekonstrukcją i późniejszymi dodatkami. Z pierwotnego wyposażenia zachował się tryptyk z 1460 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bonowicz W., Monita R., Skorupa A., Łopuszna, kościół drewniany, Kraków 2017.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Kornecki M., Gotyckie kościoły drewniane na Podhalu, Kraków 1987.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.