Historia
Klasztor cysterek w Cedyni (niem. Zehden) został ufundowany około połowy XIII wieku. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1278 roku, gdy biskup kamieński Hermann wystawił dokument „in claustro sanctimonialium in Sedene”. W 1294 roku klasztor wyłączony został spod interdyktu papieskiego. Jego największy rozkwit nastąpił w XIV wieku, w okresie panowania w Brandenburgii margrabiów z dynastii Wittelsbachów, kiedy mniszki otrzymywały liczne nadanie ziemskie i fundacje. Kres klasztoru nadszedł wraz z reformacją w 1555 roku. Margrabia Jan przejął dobra klasztoru, zapewniając jedynie dożywotnie utrzymanie zakonnic. Ostatnie mniszki przebywały w klasztorze jeszcze do 1611 roku, ponieważ w budynkach poklasztornych funkcjonowała szkoła dla panien o szlacheckim pochodzeniu. Później został przekształcony w urząd elektora brandenburskiego. W 1699 roku uległ zniszczeniu przez pożar. Wkrótce został odbudowany i przekształcony w majątek ziemski. W latach 1811-1870 w klasztorze działał zajazd pocztowy, a potem aż do 1940 roku ponownie był siedzibą właściciela majątku ziemskiego.
Architektura
Klasztor cedyński zbudowano w bezpośrednim sąsiedztwie miasta, na sąsiadującej z nim wysokiej skarpie pradoliny Odry. Założenie składało się z kościoła oraz przylegających do niego od południa skrzydeł klauzury: zachodniego i wschodniego, przy czym skrzydło zachodnie nietypowo powiązane było z kościołem poprzez mur przylegający do jego zachodniej elewacji, tuż obok portalu wejściowego do świątyni. Pomiędzy skrzydłami funkcjonował trapezoidalny wirydarz, od południa zamknięty krótkim skrzydłem lub zwykłą ścianą. Dziedziniec otaczały krużganki przystawione do budynków, zaś całe wzgórze klasztorne obwiedzione było wysokim murem z bramą i furtami. Obok klaustrum, zlokalizowanego w zachodniej części, po wschodniej stronie klasztoru znajdowały się liczne budynki gospodarcze (np. spichrze, obory, stajnie, różnego rodzaju szopy).
Mury obwodowe zabudowań klasztoru wzniesione zostały z kamienia, a ich wyższe partie, krużganki i przypuszczalnie szczyty kościoła wykonano w cegle (ręcznie tworzonej tak zwanej palcówce). Staranniej obrobione kwadry umieszczono w narożach, celem wzmocnienia konstrukcji. Z ciosów wykonano także obramienia okien i portali, natomiast wypełnienia ścian tworzyły jedynie z grubsza ociosane od strony elewacji kamienie eratyczne.
Kościół był budowlą salową, orientowaną, o wymiarach 37 x 12 metrów, bez wyodrębnionego prezbiterium, z prostym zamknięciem po stronie wschodniej. Ściany zewnętrzne świątyni rozczłonkowane były przyporami i osadzonymi pomiędzy nimi dużymi oknami. Szczyty wschodni i zachodni miały formy schodkowe, ze sterczynami. Obecność przypór świadczyłaby o przesklepieniu wnętrza. Całość nakryta była ceramicznym dachem dwuspadowym.
Skrzydło wschodnie klauzury, w planie o wymiarach 42 x 10 metrów, podzielone było w przyziemiu na cztery pomieszczenia. Pierwsze trzy od strony kościoła miały plan zbliżony do kwadratu, zaś ostatnie południowe było dużą, przestronną salą. Pomieszczenie sąsiadujące z kościołem zapewne mieściło zakrystię, następna mogła być rozmównica (miejsce w którym siostry mogły prowadzić rozmowy bez obawy o złamanie ślubów milczenia), dalej kapitularz (sala codziennych zgromadzeń, obrad i sądów konwentu) oraz pomieszczenie mniszek przeznaczone do pracy w chłodne dni. Na piętrze znajdowało się jednoprzestrzenne dormitorium dla zakonnic.
Skrzydło zachodnie o wymiarach 53 x 11,6 metrów zostało od strony zewnętrznej (południowej i zachodniej) opięte przyporami. Budynek przykrywał dwuspadowy dach, oparty na trójkątnych szczytach z dekoracją w postaci blend ostrołukowych w układzie piramidalnym. Wewnątrz przestrzeń budynku podzielono w przyziemiu na dwa podłużne pomieszczenia. Pomieszczenie północne, stanowiące magazyn, sąsiadowało pierwotnie z krytym krużgankiem wirydarza i furtą klasztorną. Część południowa skrzydła była podpiwniczona. Znajdował się w niej refektarz umieszczony ponad spiżarniami. Elewacje przebito wąskimi oknami o mocnych, obustronnych rozglifieniach i ostrołukowych ościeżach. Drugą kondygnację, wykonaną w całości w cegle, stanowiły pomieszczenia sypialne konwersek. Kondygnacje naziemne skrzydła zachodniego rozdzielone były drewnianymi, belkowanymi stropami, jedynie piwnice były przesklepione.
Skrzydła południowe klasztorów cysterskich mieściły zazwyczaj kuchnię i inne pomieszczenia gospodarcze oraz refektarz. Przeprowadzone badania wykazały jednak brak w cedyńskim konwencie fundamentów, co skłoniło do stwierdzenia, iż skrzydło południowe najpewniej nie zostało zrealizowane, choć było planowane (obecności strzępi muru w elewacji wschodniej budynku zachodniego).
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwało częściowo przebudowane skrzydło zachodnie klasztoru, odbudowane w latach 1997-2005 przez prywatnego inwestora. W jego elewacjach południowej i zachodniej zachowały się pierwotne, wąskie okna, widoczny jest też odnowiony szczyt oraz portale wejściowe. Obecnie w budynku mieści się hotel i restauracja „Klasztor Cedynia”.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.