Historia
Pierwszy kościół we wsi Zubogy, wzmiankowanej w dokumentach w 1278 roku jako własność rodu Ákos, zbudowany został około przełomu XII i XIII wieku. W 1299 roku w źródłach pisanych odnotowano, że osada została zniszczona w trakcie walk rywalizujących ze sobą szlacheckich rodów. Przypuszczalnie uszkodzony został także kościół, który na przełomie XIII i XIV wieku, zapewne w ramach odbudowy, został powiększony o apsydę, zakrystię i nowy portal wejściowy. W takiej formie budowla dotrwała do późnogotyckiej przebudowy prezbiterium z przełomu XV i XVI wieku, prawdopodobnie ufundowanej przez którą z gałęzi miejscowego rodu Szuha. Jako, że kościół nie został odnotowany w XIV-wiecznych spisach dziesięcin, najpewniej w średniowieczu był budowlą filialną, podległą jednej z okolicznych parafii.
W połowie XVI wieku wieś została spustoszona przez najazdy Turków, ale nie wyludniła się całkowicie, jak wiele innych okolicznych osad, a sam kościół nawet jeśli został spalony, to odbudowano go stosunkowo szybko. Na przełomie XVI i XVII wieku, w związku z przejęciem świątyni przez protestantów i pomyślnym rozwojem wsi, która stała się ważnym religijnym ośrodkiem nowego wyznania, wydłużono nawę kościoła w kierunku zachodnim i poprzedzono ją kruchtą. Ponadto z powodu odmiennych wymagań protestanckiej liturgii rozebrana została niepotrzebna już zakrystia.
Pod koniec XVII wieku kościół ponownie ucierpiał w trakcie walk z Turkami i antyhabsburskiego powstania. Do odbudowy przystąpiono około 1710 – 1720 roku. W jej trakcie rozebrano zachodni przedsionek, z którego cegieł utworzono zachodnie przypory oraz odbudowano arkadę tęczy. W XVIII i XIX wieku do kościoła dobudowano dodatkowe przypory i kwadratowy przedsionek przed południowym wejściem. Kościół uniknął większych przekształceń zapewne z powodu znacznego zubożenia ówczesnych mieszkańców wsi. Współczesne prace naprawcze przeprowadzono w 1935 roku, lecz niestety w ich trakcie uszkodzono średniowieczne malowidła ścienne.
Architektura
Kościół zbudowany został w dolinie niewielkiego strumienia, we wschodniej części wsi, na stokach wzniesienia. Początkowo była to prosta i surowa budowla o niewielkich rozmiarach, składająca się z prostokątnej w planie nawy i węższego prezbiterium, które na wschodzie zamknięto ścianą prostą. Prezbiterium zbudowane było na rzucie kwadratu i zapewne miało mniejszą wysokość od nawy. Wejście znajdowało się w południowej ścianie nawy, było więc skierowane na dolinę i wiejską zabudowę. Oświetlenie wnętrza zapewniały wąskie, szczelinowe okna o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach.
Na skutek późnoromańskiej rozbudowy z przełomu XIII i XIV wieku do czworobocznego prezbiterium dostawiona została od wschodu półkolista apsyda o niewielkich rozmiarach (jej wewnętrzna średnica wynosiła zaledwie 1,2 -1,4 metra), natomiast od północy prostokątna w planie zakrystia. Drobna apsyda była w okresie tym rozwiązaniem nietypowym, być może przeznaczonym do składowania relikwii. Ponadto wymieniono portal wejściowy do nawy, wstawiając kamienne obramienie o ostrołucznym zwieńczeniu zwiastującym nadchodzącą epokę stylu gotyckiego. Na zakończenie prac wnętrze kościoła ozdobiono malowidłami ściennymi.
Na przełomie XV i XVI wieku wschodni kraniec kościoła zastąpiono większym, wielobocznym prezbiterium. Początkowo jego elewacje były gładkie, ale jeszcze w XVI wieku wsparto je przyporami, pomiędzy którymi znalazły się dwa duże, dwudzielne okna maswerkowe o bardzo lekko zarysowanych ostrołukach, jedno nietypowe okno szczelinowe w ścianie ukośnej i mały okrągły otwór w ścianie wschodniej. Wszystkie okna powstały w tym samym okresie. Wnętrze prezbiterium pierwotnie przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym. To właśnie jego ciężar wymusił dobudowanie przypór do zewnętrznych elewacji ścian.
Stan obecny
Najstarszą fazę budowy kościoła reprezentuje dziś część wschodnia południowej i północnej ściany nawy oraz część północnej ściany prezbiterium, przy czym w południowej zachowały się dwa półkoliste okna szczelinowe. Wejście do kościoła nadal znajduje się na swoim pierwotnym miejscu, ale jego kształt pochodzi z czasów późnoromańskiej przebudowy. W stosunkowo dobrym stanie zachowało się późnogotyckie prezbiterium z przełomu XV i XVI wieku, ale bez zniszczonego sklepienia, zastąpionego stropem. Niestety w okresie nowożytnym mocno przekształcona została nawa, przedłużona ku zachodowi, powiększona o kruchtę południową i zachodnie przypory. W jej ścianach przekształcono także i przebito nowe otwory okienne. Nie zachowała się późnoromańska zakrystia, ani średniowieczna arkada tęczy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Feld I., A zubogyi református templom kutatása, „A Herman Ottó Múzeum évkönyve”, 21/1982.
Lőrincz Z., Hapák J., Tedd templomoddá istenem. Válogatás Árpád – és középkori eredetű református templomokból, Budapest 2002.
Tajkov P., Sakrálna architektúra 11 – 13 storočia na juhovýchodnom Slovensku, Košice 2012.