Historia
Klasztor założony został przed 1234 rokiem, kiedy to po raz pierwszy konwent z Zsámbék odnotowany został w źródłach pisanych (pod nazwą „Samboch” i wezwaniem św. Jana Chrzciciela). Terminus ante quem wyznaczyła także data 1258, gdy akt potwierdzenia darowizny dla klasztoru wydał członek rodziny Aynardów. Ród ten pochodził od rycerza o imieniu Aynard, który przybył na Węgry z terenu Francji. Mogło do tego dojść w drugiej połowie XII wieku, wraz z orszakiem żony króla Beli III, lub nieco wcześniej, gdyż francuskojęzyczna ludność osiedliła się na okolicznych ziemiach już na początku XII stulecia. Aynardowie obdarowani zostali dobrami Zsámbék, na terenie których ufundowali nieduży, wiejski kościół parafialny, a następnie około 1210-1222, po społecznym i finansowym awansie rodu, klasztor zakonu premonstratensów. Ten ostatni powstać miał z inicjatywy ispána (komesa) Egyeda i Smaragda Aynardów.
Budowę kościoła klasztornego przeprowadzono na miejscu starszego, wiejskiego kościoła parafialnego. Prace prowadził warsztat który połączył późnoromański, międzyregionalny styl cystersów z wczesnogotyckimi formami jakie pojawiły się wówczas w Budzie, przy zachowaniu układu kościoła wywodzącego się z opactw benedyktyńskich (Lébény, Ják). Kościół klasztorny prawdopodobnie ukończono do połowy XIII wieku; w tymże stuleciu ukończono też klasztorny wirydarz wraz z dwukondygnacyjnym skrzydłem wschodnim oraz północnym.
W XV wieku dyscyplina w klasztorach premonstrateńskich uległa złagodzeniu, a około połowy tamtego wieku klasztor w bliżej nieznanych okolicznościach spłonął. Katastrofa ta mogła się przyczynić do wniosku komisji papieskiej z 1477 roku, że budowla była zaniedbana z winy premonstrateńskich mnichów. Dlatego jeszcze w tym samym roku król Maciej Korwin przekazał Zsámbék zakonnikom paulińskim. Nowi właściciele klasztoru w kolejnych latach przebudowali go w stylistyce późnogotyckiej. Założono nowe sklepienia w krużgankach, dobudowano skrzydło zachodnie, odnowiono kościół.
Klasztor pod opieką paulinów znajdował się do 1541 roku. W roku tym pobliska Buda zdobyta została przez Turków, a zakonnicy uciekli z Zsámbék. Porzuconą budowlę przejęli muzułmanie i przekształcili w twierdzę, na tyle silną, że wytrwała oblężenie z 1581 roku. Funkcjonowała ona do czasu wyzwolenia Węgier spod tureckiej okupacji w drugiej połowie XVII wieku. W 1686 roku Zsámbék zajął István Zichy wraz ze swymi hajdukami, którzy następnie skoszarowani zostali w przejętych poklasztornych zabudowaniach. W 1689 roku paulini próbowali doprowadzić do ich usunięcia, co wskazywałoby, że przynajmniej część zabudowań klasztornych znajdowała się jeszcze w dobrym stanie. Niestety w 1763 roku Zsámbék nawiedziło trzęsienie ziemi, które doprowadziło do znacznych zniszczeń dawnego kościoła i klasztoru. Co więcej ruiny zostały w kolejnych latach zdegradowane przez okolicznych mieszkańców, czerpiących z nich darmowy materiał budowlany. Od całkowitego zniszczenia kościół klasztorny uratowała renowacja Istvána Möllera z 1889 roku.
Architektura
Klasztor usytuowano na rozległym wzgórzu, w większości o stosunkowo łagodnym nachyleniu stoków, dominującym nad leżącą w kotlinie wsią. Kościół konwentu wzniesiono na miejscu starszej, romańskiej budowli sakralnej, składającej się pojedynczej nawy na planie prostokąta, zamkniętej od wschodu półkolistą apsydą. Wiejska fara zajmowała miejsce wyznaczone później na nawę główną kościoła klasztornego, tak że na linii murów wzdłużnych starszej nawy, służących jako fundamenty, umieszczone zostały filary międzynawowe premonstratensów. Od południa i zachodu kościół klasztorny ograniczały skarpy wzgórza, które mogły też wpłynąć na niezbyt dokładne zorientowanie obu świątyń względem stron świata. Większa wolna przestrzeń znajdowała się po stronie północnej, gdzie ulokowano klauzurę, oraz po stronie wschodniej, którą wykorzystano pod zabudowania gospodarcze konwentu.
Kościół klasztorny z XIII wieku był trójnawową bazyliką bez transeptu, po stronie wschodniej zakończoną przy każdej nawie apsydą, a po stronie zachodniej poprzedzoną dwoma czworobocznymi wieżami i przęsłem międzywieżowym. Mniejsze apsydy na zakończeniu naw bocznych uzyskały formy półkoliste, natomiast większą apsydę zamykającą nawę główną utworzono wieloboczną (pięć boków ośmioboku). Przęsło międzywieżowe wysunięto ryzalitem przed zachodnie lico wież, umieszczając w nim główny portal wejściowy i klatkę schodową. Ponadto wejście do kościoła wiodło od południa przez portal w pierwszym od zachodu przęśle nawy bocznej oraz przez przejście od północy z krużganka i portalem łączącym nawę północną z zakrystią.
Kościół klasztorny harmonijnie połączył elementy stylu romańskiego i wczesnogotyckiego. Od strony zewnętrznej cała budowla opięta została uskokowymi przyporami i lizenami. Podział poziomy elewacji zapewnił cokół ze sfazowanym gzymsem, liczne fryzy oraz gzymsy pod okapami dachu. Fryzy arkadkowe i ząbkowe oraz gzymsy kordonowe rozdzieliły poszczególne kondygnacje wież, przy czym na dwóch najwyższych piętrach zastosowano odmienne profilowanie arkadek. Charakterystycznym fryzem tworzącym zaoblone trójliście ozdobiono apsydę południową, nawę główną i zachodni, trójkątny szczyt między wieżami. Okna kościoła uzyskały półkoliste zamknięcia, obustronne rozglifienia oraz profilowane obramienia, wyjątkowo misterne zwłaszcza we wschodnich apsydach. Trzy najwyższe kondygnacje wież przedzielono romańskimi przeźroczami dwu i trójdzielnymi, ponadto na ich niższych kondygnacjach umieszczono półkoliste okna jednodzielne, otwory szczelinowe i pojedynczy okulus od południa. O wiele większy i bardziej okazały, wypełniony rozetą okulus przebito pod szczytem zachodnim, wewnątrz wysokiej, ostrołucznej wnęki, gdzie oświetlał główną część empory.
Wewnątrz trójnawowy korpus kościoła w całości przykryty był sklepieniami sześciodzielnymi. W nawach bocznych miały one rzut kwadratowy, w nawie głównej prostokątny. Rytm ten zakłócony został w zachodnim przęśle nawy głównej, co zapewne miało związek z umieszczoną tam emporą. Przyziemia masywnych wież przesklepiono identycznie jak nawy boczne, z którymi połączone zostały szerokimi korytarzami o ostrołucznych przykryciach. Kwadratowe przęsło wprowadzono także w przestrzeń międzywieżową, co wymusiło potrzebę wyrównania różnicy zasięgu przęseł w kierunku nawy głównej. Empora dostępna była wspomnianymi spiralnymi schodami osadzonymi w grubości muru fasady. Obejmowała kwadratową część międzywieżową, w pełnej szerokości otwartą na nawę, a także aneksy boczne, połączone ze środkową częścią arkadami. Aneksy te sięgały w kierunku naw poza obrys wież, aż do linii krawędzi w części międzywieżowej. Składały się z części kwadratowej, sklepionej krzyżowo, i z części sklepionej ostrołukową kolebką, oddzielonej od naw bocznych pełnym murem. Trójdzielny układ empory przypominał emporę w Ják.
Podział korpusu na nawy zapewniały masywne czworoboczne filary, od strony arkad i naw bocznych ujęte półkolumnami, a od strony nawy głównej wiązkami służek. Pojedyncze, opadające do posadzki służki umieszczono też w narożnikach filarów po stronie naw bocznych. Arkady międzynawowe zamknięte zostały zaczynającymi zdobywać popularność ostrołukami. Ostrołuczne utworzono też ślepe arkady wieńczące ściany nawy głównej, kontrastujące z symetrycznie przebitymi przez nie półkolistymi oknami. Arkadę tęczy otwierającą nawę główną na środkową apsydę zamknięto ostrołucznie, z archiwoltą opartą na przyściennych kolumnach z płaskorzeźbionymi kapitelami, natomiast mniejsze apsydy połączono z bocznymi nawami arkadami półkolistymi, profilowanymi dwoma wałkami. Akcentem poziomym elewacji wewnętrznych był gzyms poprowadzony ponad arkadami międzynawowymi.
Poziom naw bocznych był o stopień niższy od poziomu nawy głównej, z której dwa stopnie prowadziły do wielobocznej apsydy. Elewacje wewnętrzne ścian pokryte były malowidłami nałożonymi na bardzo cienką warstwę wapna. Zastosowano typowy dla średniowiecza sposób zdobienia, w którym na białym lub jasnym tle malowano czerwonymi liniami podział imitujący lub podkreślający spoiny między kwadrami, co zapewne wywodziło się jeszcze z dawnych tradycji budowlanych cesarskiego Rzymu. Oprócz malowideł architektonicznych niektóre fragmenty kościoła, zwłaszcza w części prezbiterialnej, pokryte były polichromiami figuralnymi, prawdopodobnie dodawanymi w okresie gotyku.
Zabudowania średniowiecznej klauzury umieszczone zostały z powodu kształtu wzgórza po północnej stronie kościoła klasztornego, gdzie otoczyły kwadratowy w planie wirydarz. Skrzydło wschodnie posiadało dwie kondygnacje, dostawione do nieco starszej dwukondygnacyjnej zakrystii, która łączyła się z ostatnim przęsłem nawy północnej kościoła. Spiralne schody z przyziemia zakrystii, umieszczone w grubości muru jednego z narożników, prowadziły na piętro i poddasze nawy północnej. W przyziemiu znajdował się także niewielki, wschodni ryzalit oświetlany przez pojedyncze okno, pełniący rolę kaplicy prepozyta. Wejście do zakrystii znajdowało się w ścianie zachodniej, połączonej z krużgankiem, a także w ścianie południowej wiodącej do nawy północnej. Pozostała część skrzydła wschodniego w przyziemiu dzieliła się na dwa duże pomieszczenia, przypuszczalnie refektarz i kapitularz, podczas gdy piętro musiało być zajmowane przez sienniki dormitorium. Skrzydło północne posiadało dwie kondygnacje oraz podłużny przedsionek dostawiony do ściany północnej. Z racji usytuowania w miejscu skąd przychodzili świeccy petenci klasztoru, musiało ono mieścić spiżarnie, składy, magazyny i różnego rodzaju pomieszczenia gospodarcze. Od strony zachodniej klauzurę początkowo ograniczał jedynie mur. Dwukondygnacyjne skrzydło zachodnie z ryzalitem od strony zewnętrznej dłuższej elewacji, dobudowano dopiero w drugiej połowie XV wieku. Umieszczono w nim zespół kuchni ze spiżarnią.
Stan obecny
Ruiny klasztoru w Zsámbék uchodzą dziś na Węgrzech za jeden z najpiękniejszych zabytków architektury z przełomu późnego romanizmu i wczesnego gotyku. Są także przykładem jednej z nielicznych umiejętnie przeprowadzonych renowacji XIX-wiecznych, choć z powodu braku pieniędzy do wzmocnienia konstrukcji zastosowano wówczas cegłę zamiast kamienia. Do dnia dzisiejszego zachował się masyw zachodni kościoła z dwoma wieżami i przęsłem międzywieżowym, ściana południowa nawy głównej o prawie pełnej wysokości oraz częściowo zewnętrzna ściana nawy południowej. Spośród apsyd jako jedyna w całości zachowała się południowa. Najbardziej zdegradowana nawa północna widoczna jest dziś jedynie w postaci niedużych szczątków muru i częściowo rekonstruowanej arkady niezachowanej apsydy. Zabudowania klauzury to obecnie przede wszystkim skrzydło północne z podsklepionym przyziemiem i częściowo zachowanym piętrem. Przetrwały też relikty murów przyziemia skrzydła zachodniego i fragmenty północnej części krużganka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fehér I., A zsámbéki romtemplom középkori kifestésének emlékei, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám február, Pécs 2011.
Marosi E., A zsámbéki kolostorromok, „Magyar Műemlékvédelem 1980-1990”, Budapest 1996.
Sedlmayr J., A zsámbéki templomrom helyreállítási terve, „Műemlékvédelmi Szemle”, 1991/2, Budapest 1991.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Valter I., Újabb régészeti kutatások a zsámbéki premontrei prépostsági romban 1986-1991, „Műemlékvédelmi Szemle”, 1991/2, Budapest 1991.