Historia
Cysterskie opactwo Zirc założone zostało przez króla Belę III w 1182 roku. Początkowo mnisi prawdopodobnie mieszkali i modlili się w drewnianych zabudowaniach, a do budowy murowanego klasztoru przystąpili pod koniec XII wieku. Prace musiały posuwać się sprawnie, gdyż około przełomu XII i XIII wieku panujący wówczas król Emeryk ufundować miał dla kościoła ołtarz. Musiała być więc ukończona wschodnia część świątyni, z pełniącym już funkcje sakralne prezbiterium. Główne prace budowlane zapewne ukończono w pierwszej połowie XIII wieku w stylistyce wczesnogotyckiej, ale mniejsze lub większe rozbudowy mogły się toczyć w okresie rozkwitu opactwa w XIV wieku.
Na początku XV wieku opactwo w Zirc, podobnie jak większość opactw cysterskich na Węgrzech, musiało się znajdować w złym stanie. Kapituła generalna pisała w 1411 roku o upadku życia duchowego oraz o okupowaniu wielu zabudowań przez osoby nie będące członkami zakonu. Konwent w Zirc wciąż funkcjonował, ale był zubożały. Kierował nim od około 1462 roku opat komendatoryjny, czyli zwierzchnik klasztoru wyznaczony przez władcę świeckiego. W 1511 roku był nim niejaki Miklós Maglódy, zaś od 1538 roku Zirc należało do rodziny Podmaniczky. Jeśli w opactwie mieszkali wówczas jeszcze jacyś zakonnicy, to opuścili klasztor najdalej do 1541 roku, kiedy to zdobyta została przez Turków Buda. Porzucona została wówczas także przyklasztorna osada.
Pod koniec XVII wieku, a więc w okresie odbijania ziem węgierskich z rąk Turków, dawne opactwo znajdowało się w ruinie. Zabudowania były niezadaszone, ale mury obwodowe kościoła poza fasadą wciąż zapewne stały w pełnej wysokości. Co więcej naoczni świadkowie opisywali, że nie były nawet spękane, a w dużym oknie wschodnim prezbiterium widniał nawet kamienny maswerk. W zabudowaniach klauzury, między innymi w refektarzu i części dormitorium zawaliła się część sklepień i stropów. Zrujnowane były zwłaszcza górne piętra, natomiast pomieszczenia parterowe znajdowały się w lepszym stanie. Niestety ówcześni decydenci podjęli decyzję o budowie całkiem nowego, barokowego klasztoru, w związku z czym od lat 30-tych XVIII wieku rozpoczęto wyburzanie zachowanych średniowiecznych budowli, z których czerpano materiał budowlany do nowych konstrukcji.
Architektura
Opactwo założone zostało w kotlinie zlokalizowanej pośrodku masywu Lasu Bakońskiego. Usytuowane zostało po zachodniej stronie strumienia Cuha, w pobliżu innych mniejszych cieków wodnych spływających z okolicznych wzgórz, które były niezbędne do codziennego funkcjonowania zakonników. Klasztor składał się z orientowanego względem stron świata kościoła oraz umieszczonych po jego południowej stronie zabudowań klauzury, otaczających trzema skrzydłami i krużgankami czworoboczny wirydarz. W pobliżu zapewne znajdowały się także liczne zabudowania gospodarcze, z czasem rozwinęła się również przyklasztorna osada.
Kościół klasztorny w Zirc był typową dla cystersów budowlą o formie bezwieżowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego długości około 54 metrów, a więc mniej więcej tych samych wymiarów, co inne kościoły cystersów fundowane przez królów w średniowiecznych Węgrzech. Kościół składał się z trójnawowego korpusu o sześciu przęsłach, transeptu połączonego od wschodu z czterema czworobocznymi kaplicami (dwoma przy każdym ramieniu) oraz dwuprzęsłowego prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętego ścianą prostą. Cały kościół, za wyjątkiem ściany sąsiadującej z krużgankiem, opięty był przyporami. Pomiędzy nimi równomiernie rozmieszczone były okna o romańskiej lub wczesnogotyckiej formie. Najlepiej oświetlone było prezbiterium, gdzie w ścianie wschodniej oprócz triady zwykłych okien znajdował się wypełniony maswerkową rozetą okulus o średnicy 6 metrów (podobnie oświetlano prezbiteria cysterskich kościołów w północnych Włoszech czy też w węgierskiej Pannonhalmie).
Wnętrze korpusu kościoła podzielone było na prostokątne przęsła w nawie głównej i zbliżone do kwadratów w nawach bocznych. Podział na nawy zapewniały masywne ale bogato profilowane filary, w czterech narożnikach ujęte półkolumnami oraz osadzone na dwustopniowych cokołach ze sfazowanymi gzymsami. Na całej wysokości filarów pomiędzy półkolumnami opadały wałki służek, dzielone poprzecznie profilowanymi gzymsami z płaskorzeźbionymi kapitelami. Filary podpierały ostrołuczne, profilowane arkady, nad którymi rozpostarto sklepienia krzyżowo – żebrowe. Sklepieniami krzyżowymi przykryte było też prezbiterium, transept i boczne kaplice. Między czwartym a piątym przęsłem nawy głównej znajdowała się murowana przegroda lektorium. Dalsze dwa przęsła zajmowały drewniane sedilia mnichów, otwierające się na przecięcie naw i arkadę tęczy, za którą znajdowało się prezbiterium z ołtarzem głównym, przypuszczalnie wywyższone dwoma stopniami w stosunku do transeptu.
Dwukondygnacyjne skrzydło wschodnie klauzury stanowiło przedłużenie południowego ramienia transeptu kościoła i jako jedyne podparte było przyporami. W przyziemiu od północy mieściło małą zakrystię, następnie dwunawowy kapitularz i dwa wąskie pomieszczenia zwieńczone kolebkami. Te ostanie mogły pełnić rolę furty wiodącej poza klauzurę oraz mieścić schody wiodące na piętro, pod którymi znajdował się karcer. Kapitularz przykryty był sklepieniem krzyżowo – żebrowym podtrzymywanym przez dwa filary osadzone na ośmiobocznych cokołach. Jego oświetlenie musiały zapewniać trzy okna wschodnie, a od zachodu wejście z krużganka flankowane było ozdobnymi przeźroczami przez które nowicjusze mogli przysłuchiwać się obradom. Na południowym krańcu skrzydła wschodniego znajdowała się dwunawowa, czteroprzęsłowa sala o wymiarach 10 x 20 metrów, przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Mogła ona pełnić rolę fraterni, pomieszczenia w którym pracowano, przykładowo nad kopiowaniem manuskryptów. Piętro skrzydła wschodniego zwyczajowo przeznaczone było na sypialnię mnichów – dormitorium. Początkowo była to zapewne jedna duża sala z siennikami, ale w okresie późnego średniowiecza mógł być już wprowadzony podział przepierzeniami na pojedyncze cele.
Skrzydło zachodnie zapewne funkcjonowało jako cellarium, czyli klasztorna spiżarnia i magazyn. Rolę tą pełnić mogło obszerne, dwunawowe i pięcioprzęsłowe przyziemie o wymiarach 13 X 30 metrów, natomiast na piętrze znajdować się mogły pomieszczenia konwersów. Od wschodu przed skrzydłem zachodnim znajdował się korytarz o długości równej budynkowi, równoległy do zachodniego skrzydła krużganka. Służył on konwersom, by nie zakłócali spokoju mnichów. Na północy kończył się furtą wiodącą przed fasadę kościoła, na południu zaś skomunikowany był z przejściem do krużganka i ze skrajnym pomieszczeniem skrzydła. To ostatnie mogło być przeznaczone dla brata zajmującego się klasztorną piwnicą, w którym prowadził rozmowy z interesantami opactwa.
Skrzydło południowe klauzury przypuszczalnie było jednokondygnacyjne i podzielone na trzy pomieszczenia. Jego zachodnią część wypełniała kuchnia, od wschodu sąsiadująca z trój- lub pięcioprzęsłową salą. Sala ta mogła pełnić rolę refektarza mnichów. Ostatnim pomieszczeniem skrzydła południowego była wąska przestrzeń mogąca służyć za sień połączoną z terenem po południowej stronie klasztoru lub za kalefaktorium. Z pewnością skrzydło południowe w Zirc nie posiadało typowego dla cystersów, wysuniętego poza czworobok klauzury pomieszczenia refektarza, dzięki czemu kompleks opactwa był bardziej zwarty. Możliwe nawet, iż refektarz w skrzydle południowym nigdy nie został ukończony, a jego rolę pełniła sala w skrzydle wschodnim, uznawana za fraternię. Mógł też zostać ukończony, ale w mniejszych niż pierwotnie zakładano rozmiarach. Przed nim, po przeciwnej stronie korytarza krużganka, na terenie wirydarza, znajdowała się sześcioboczna studnia w której mnisi myli ręce przed udaniem się na posiłek. Wszystkie pomieszczenia opactwa skomunikowane były krużgankiem otaczającym wirydarz o wymiarach 36 x 46 metrów. Miał on 5 metrów szerokości i zapewne był otwarty na centralny ogród kamiennymi kolumienkami.
Stan obecny
Zabudowania średniowiecznego opactwa, leżącego po wschodniej stronie klasztoru nowożytnego, nie zachowały się do czasów współczesnych. Na miejscu dawnego wirydarza znajduje się dziś parking samochodowy, a przez teren kościoła klasztornego przebiega współczesna droga. Obok niej, tuż przy chodniku dla pieszych wystaje z ziemi ogrodzony jeden z pierwotnych filarów międzynawowych, obecnie zwieńczony rzeźbioną figurą. Po przeciwnej stronie muru zobaczyć jeszcze można odkryte podczas wykopalisk archeologicznych mury przyziemia skrzydła wschodniego klauzury oraz wschodniego odcinka krużganka. Część z odnalezionych kamiennych detali architektonicznych przekazana została do różnych instytucji muzealnych, między innymi do Muzeum Laczkó Dezsõ w Veszprém, czy też do Tihany, inne znajdują się w magazynach współczesnego klasztoru.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bérczi B., A középkori zirci apátság romjai és rekonstrukciója, “Várak, kastélyok, templomok”, kötetszám június, Pécs 2006.
Bérczi B., The ruins and reconstruction of the medieval Cistercian Abbey of Zirc, „Architectus”, nr 2/24, 2008.
Hümpfner T., A zirci apátsági templom ásatása (1912-13), „A Veszprém Megyei Múzeumok Közleményei 2”, Veszprém 1964.